Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale

Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան

V

Vardapet

Titre dont le sens originel est « enseignant, directeur de l’enseignement », et qui, dans l’Église arménienne, est décerné aux moines ayant reçu une instruction théologique et générale approfondie.

Les vardapets sont la colonne vertébrale de l’Église arménienne. C’est parmi eux que se recrutent les supérieurs de monastères et les évêques. Les vardapets sont habilités à enseigner la religion et à prêcher.

De vardapet dérive le nom de vardpet qui désigne au Moyen Âge*, en particulier aux XIIIe-XIVe s., l’architecte.

Les vardapets, comme les évêques et le catholicos* (patriarche suprême), portent une soutane noire et un capuce caractéristique, en cône pointu. Certains auteurs ont voulu y voir un écho de la forme du dôme* des églises arméniennes. Le terme qui désigne en arménien ce capuce, véghar, est d’ailleurs le même que celui qui signifie « dôme ».

 

Saint-Siège d’Étchmiadzine, réunion générale 2023 de la congrégation. Le Catholicos entouré des évêques et vardapets.
Photo : Saint-Siège d’Étchmiadzine.

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի միաբանության 2023 թ. ընդհանուր ժողովը: Կաթողիկոսը եպիսկոպոսների և վարդապետների հետ:
Լուս.՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի:
 

 

Վարդապետ

Կոչում, որի սկզբնական իմաստը «ուսուցիչ, ուսուցչապետ» է և որը հայ եկեղեցին շնորհում է աստվածաբանական և ընդհանուր խորացված կրթություն ստացած վանականներին։

Վարդապետները հայ եկեղեցու ողնաշարն են։ Հենց նրանց շարքերից են ընտրվում վանահայրերն ու եպիսկոպոսները։ Վարդապետներին է վերապահված կրոնի ուսուցումն ու քարոզը։

Վարդապետից է ծագել վարդպետ բառը, որը Միջնադարում*, մասնավորապես՝ 13-14-րդ դդ., նշանակում էր ճարտարապետ։

Վարդապետները, ինչպես և եպիսկոպոսներն ու կաթողիկոսը, կրում են սև սքեմ և սուր կոնաձև յուրահատուկ վեղար: Ըստ որոշ հեղինակների՝ այն հայ եկեղեցիների վեղարի* նմանակումն է: Հետաքրքիր է, որ երկուսի դեպքում էլ նույն բառն է գործածվում:

 

Vase « acoustique »

Récipient en céramique (généralement du type amphore) inséré dans la maçonnerie* des superstructures d’un édifice (coupole*, voûtes*, toits).

Deux fonctions sont attribuées à de tels récipients : a) acoustique, celle d’amplifier les sons ; b) architectonique* et peut-être parasismique*, celle d’alléger les superstructures, donc d’abaisser le centre de gravité.

Monastère de Tanat, égl. St-Etienne (1273-79). Vase (cruche) dans la maçonnerie de la coupole avant sa restauration en 1984.

Թանատ վանք, Ս․ Ստեփանոս եկ․ (1273-79 թթ․)։ «Լսողական» անոթ (կուժ) գմբեթի որմածքում՝ 1984 թ. վերանորոգումից առաջ։

 

Élévation et coupe d’une coupole et d’un tambour du XIIIe s. Vases dans la maçonnerie de la coupole.
Dessin d’après Constantin Hovhannissian 1978, p. 20, fig. 12.

13-րդ դ. գմբեթի և թմբուկի արտաքին տեսքն ու կտրվածքը: Անոթներ գմբեթի որմածքի մեջ:
Գծանկարը՝ ըստ Կոնստանդին Հովհաննիսյանի (1978 թ., էջ 20, նկ. 12):

 

«Լսողական» անոթ

Կավե աման (սովորաբար կուժ), որը տեղադրվում է կառույցի վերին հատվածների (գմբեթի*, թաղի*, տանիքի*) որմածքում*։

«Լսողական» անոթին վերագրվում է երկու գործառույթ՝ ա) լսողական. նպաստում է կառույցի ներսում հնչողության ուժեղացմանը, բ) ճարտարակազմական* և գուցե սեյսմակայուն*. թեթևացնում է վերին հատվածները և այդպիսով իջեցնում ծանրության կենտրոնը։

 

Versant (d’un toit)

Pan incliné d’un toit, pente.

Un toit qui n’a qu’un versant, adossé à un mur plus élevé que lui, est appelé appentis*.

Un toit qui a deux versants égaux est appelé toit en bâtière*.

toit en bâtière – մեկ եզր է

Լանջ (տանիքի)

Տանիքի թեք կողմ։

Մեկ լանջ ունեցող տանիքը, որը հենվում է իրենից բարձր պատին, կոչվում է միաթեք*։

միաթեք – հղում դեպի Միաթեք տանիք, միալանջ տանիք

Երկու հավասար լանջ ունեցող տանիքը կոչվում է երկթեք*։

երկթեք – հղում դեպի Երկթեք տանիք (երկլանջ տանիք)

Vestibule

Pièce d’entrée d’un édifice.

Dans le contexte de l’architecture ecclésiastique, le vestibule correspond au narthex*, qu’il soit intégré dans l’espace intérieur de l’église (esonarthex) ou adjoint à sa façade occidentale (exonarthex).

Le gavit* ou jamatoun* arménien s’apparente à ce dernier type de vestibule, extérieur.

Նախասրահ

Կառույցի մուտքի մոտ (դիմաց) գտնվող սենյակ։

Եկեղեցական ճարտարապետության համատեքստում նախասրահը համապատասխանում է նարտեքսին*, որը կարող է եկեղեցու ներքին տարածքի մաս կազմել (էսոնարտեքս) կամ դրա արևմտյան ճակատին կից լինել (էքսոնարտեսք)։

Հայ ճարտարապետության գավիթը*/ժամատունը* արտաքին նախասրահ է։

Vichap, vichapakar

D’après Marina Storaci et Alessandra Gilibert 2019.

A) Vichap signifie en arménien « Dragon », animal fabuleux, serpent ailé muni de griffes. Celui-ci est associé, dans la mythologie arménienne, au culte de l’eau et à la fertilité : selon les croyances anciennes, l’orage et la pluie naissaient du combat des dragons dans le ciel.

Ce culte explique sans doute la présence de dragons (serpents fantastiques), probablement apotropaïques*, dans divers domaines de l’art arménien, comme la sculpture architecturale, les tapis, les crosses épiscopales et bâtons pastoraux.

B) Sont aussi appelées vichap ou vichapakar de nombreuses stèles* (près de 140 pièces ont été enregistrées) de l’Âge du bronze* (IIIe-IIe mill. av. J.-C.). Soigneusement taillées et partiellement sculptées, elles mesurent entre 1,4 et 5,2 m de haut et sont dressées assez haut dans les montagnes, près de sources et de lacs. Elles sont probablement liées, elles aussi, au culte de l’eau et à la fertilité.

Ces monolithes* peuvent être classés en trois groupes :
a) les stèles ichtyomorphes* (en forme de poisson) ou piscis vishap (19 pièces situées entre 2700 et 3000 m d’altitude),
b) celles portant une image de taureau, ou vellus vishap (56 pièces situées entre 1300 et 3000 m d’altitude, évoquant les sacrifices d’animaux),
c) les formes hybrides dites hybrida juxtaposant des éléments des deux types précédents (6 pièces, entre 2000 et 2700 m d’altitude).

Ces monolithes constituent, après les menhirs*, l’un des jalons de la longue lignée des pierres dressées d’Arménie, dans laquelle s’inscrivent notamment les stèles ourartéennes, les monuments crucifères à stèle quadrilatérale* ou à colonne, et les khatchkars*.

Âge du bronze – մեկ եզր է

monument crucifère à stèle quadrilatérale – մեկ եզր է

 

Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzine, jonction avec le campanile (1658), faç. sud. Deux vichaps (serpents-dragons) inclinent leur tête au pied de la croix.

Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, զանգակատան (1658 թ.) հետ միացման հատվածի հվ. ճակատ: Երկու վիշապներ (վիշապ օձեր) խոնարհում են գլուխները խաչի տակ։

 

Les trois types de monolithes vichapakar (c. IIIe-IIe mill. av. J.-C.) : a) le type piscis (poisson), b) le type vellus (taureau), c) le type hybrida (synthèse des deux).
Dessins Alessandra Gilibert.

Վիշապ մենաքարի երեք տեսակները (Ք.ա. III-II հազ.)՝ ա) ձկնակերպ (piscis), բ) ցլի պատկերով (vellus), գ) ձկնացլակերպ (երկուսի սինթեզը — hybrida):
Գծանկարները՝ ըստ Ալեսսանդրա Ժիլիբերտի: 

 

Erevan, quartier de Nor Nork, vichapakar du type vellus (c. IIIe-IIe mill. av. J.-C.), initialement dressé sur les monts de Guégham.

Երևան, Նոր Նորք, ցլի պատկերով (vellus) վիշապաքար (Ք.ա. III-II հազ.)՝ բերված Գեղամա լեռներից։

Վիշապ, վիշապաքար

Ըստ Մարինա Ստորաչիի և Ալեսսանդրա Ժիլիբերտի, 2019 թ.

Ա) Վիշապը՝ հեքիաթային կենդանի, թևավոր և մագիլավոր օձ, հայկական դիցաբանության մեջ կապվում է ջրի պաշտամունքի և պտղաբերության հետ. ըստ հին հավատալիքների, ամպրոպն ու անձրևը ծնվում էին երկնքում վիշապների պայքարից։

Այս պաշտամունքի վրա են թերևս հիմնված հայ արվեստի տարբեր ճյուղերում, ինչպես օրինակ՝ ճարտարապետական քանդակներում, գորգերում, եպիսկոպոսական գավազանների ու հովվական ձեռնափայտերի վրա տեղ գտած վիշապները (առասպելական օձերը): Դրանք, ամենայն հավանականությամբ, չարխափան* գործառույթ ունեն:

Բ) Վիշապ կամ վիշապաքար են կոչվում նաև 1,4-ից 5,2 մ բարձրություն ունեցող, լեռնային աղբյուրների և լճերի մոտ կանգնեցված, խնամքով տաշված և մասամբ քանդակազարդ բրոնզեդարյան* (Ք.ա. III-II հազարամյակներ) կոթողները*, որոնք հավանաբար նույնպես կապված են ջրի պաշտամունքի և պտղաբերության հետ: Գրանցված է մոտ 140 այդպիսի կոթող:

Այս միակտոր քարերը* կարելի է դասակարգել երեք խմբի.
ա) ձկնակերպ* կամ piscis vishap կոչվող (19 կոթող՝ 2700-ից 3000 մ բարձրության վրա),
բ) ցլի պատկերով կամ vellus vishap (56 կոթող, որոնք գտնվում են 1300-ից 3000 մ բարձրության վրա և հուշում են կենդանիների զոհաբերությունների մասին),
գ) ձկնացլակերպ կամ hybrida կոչվող կոթողներ, որոնք համադրում են երկու նախորդ տիպերի տարրերը (6 կոթող՝ 2000-ից 2700 մ բարձրության վրա):

Հայաստանում այս մենաքարերը (միակտոր քարերը) մենհիրներից* հետո ուղղաձիգ քարերի ավանդույթի կարևոր օղակներից մեկն են: Շարքը շարունակում են ուրարտական կոթողները, խաչակիր քառակող կոթողով* կամ սյունով հուշարձանները* և խաչքարերը*։

բրոնզեդարյան – հղում դեպի Բրոնզի դար
խաչակիր հուշարձան քառակող կոթողով – մեկ եզր է

 

Volute (n. f.)

Ornement en spirale sculpté aux deux extrémités des balustres*, sur les chapiteaux* antiques ioniques* et « ioniques-arméniens* » des VIe-VIIe siècles.

Sur les chapiteaux ioniques-arméniens, la volute des balustres qui imitent un faisceau de feuilles serré en leur milieu par un baudrier* atteste clairement l’héritage ionique gréco-romain.

En revanche, la grosse volute enroulée comme une corne de bélier, sculptée sur les chapiteaux « pseudo-ioniques » de la sphère aulique du VIIe siècle (salles palatines de Dvin et Aroutj), reflète une tradition différente. La terminologie en révèle les racines locales. Attestés dès le Ve siècle, les termes arméniens khoyak (= chapiteau) [dérivé de khoy (= bélier)], et khoyogh (= corne de bélier, pour désigner la volute) révèlent l’existence d’une tradition locale : les Arméniens de l’Antiquité tardive associaient « par définition » l’idée de chapiteau à la tête de bélier à grosses cornes enroulées.

chapiteau ionique – մեկ եզր է
chapiteau ionique-arménien – մեկ եզր է, հղում դեպի Chapiteau composite « ionique-arménien »

Zvartnots cathédrale (VIIe s.), chapiteau ionique-arménien à balustres et volutes inspirés des modèles classiques.

Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ.): «Հոնիահայկական*» խոյակ՝ դասական օրինակներից ներշնչված բարձիկներով և խոյօղերով:

 

Aroutj et Dvin, salles palatines (VIIe s.). Chapiteaux « pseudo-ioniques » à grosses volutes, issus de la tradition locale du chapiteau (khoyak) à volutes (khoyogh) en corne de bélier (khoy).

Արուճ և Դվին, պալատական սրահներ (7-րդ դ.): Մեծ խոյօղերով «կեղծ հոնիական» խոյակներ՝ համաձայն հայկական ավանդույթի:

Խոյօղ

Բարձիկների* երկու ծայրերին քանդակված պարուրաձև զարդ՝ դասական հոնիական* և 6-7-րդ դարերի «հոնիահայկական*» խոյակների վրա։

գոտի – հղում դեպի Բարձիկի գոտի

«Հոնիահայկական» խոյակների վրա բարձիկների խոյօղերը, որոնք հիշեցնում են մեջտեղում գոտիով* սեղմված տերևների փունջ, հունահռոմեական հոնիական ժառանգության ակնհայտ վկայությունն են:

Մինչդեռ, խոյի եղջյուրի նման ոլորաձև մեծ խոյօղերը՝ քանդակված 7-րդ դարի «կեղծ հոնիական» խոյակների վրա (Դվինի և Արուճի պալատական դահլիճներ), արտացոլում են մեկ այլ ավանդույթ։ 5-րդ դարից ի վեր հայերենում «խոյ» բառարմատի վրա հիմնված «խոյակ» և «խոյօղ» եզրերի կիրառումը վկայում է խոյակի տեղական ավանդույթի գոյության մասին: Փաստորեն, ուշ անտիկ շրջանում հայերը խոյակի գաղափարն ուղղակիորեն կապում էին մեծ պարուրաձև եղջյուրներով խոյի գլխի հետ:

հոնիական – հղում դեպի Հոնիական խոյակ
«Հոնիահայկական» խոյակ – հղում դեպի «Հոնիահայկական» բաղադրյալ խոյակ

Voussoir

Voir : Claveau

Կամարաքար

Voussure

Chacun des arcs ou rouleaux* qui forment l’archivolte* d’un portail*.

Monastère de Kétcharis, égl. principale (déb. XIe s.), portail ouest. Voussures de l’archivolte.

Կեչառիս վանք, գլխ. եկ․ (11-րդ դ. սկիզբ), ամ. շքամուտք: Հիմնակամարի կամարաշերտերը:

Շքամուտքի կամարաշերտ

Շքամուտքի* հիմնակամարը* կազմող կամարաշերտերից* յուրաքանչյուրը։

Voûte

Maçonnerie* cintrée couvrant de l’intérieur un espace bâti. La courbure de la voûte est fonction de celle de l’arc* qui l’engendre.

En Arménie, la voûte est souvent portée et renforcée par des arcs doubleaux* ou croisés*.

croisés – հղում դեպի Arcs croisés

Voûte et coupole* sont les deux principaux dispositifs de couvrement* des édifices paléochrétiens et médiévaux d’Arménie. Le plafond* est plus rare.

arc doubleau – մեկ եզր է

Թաղ

Կառույցը ներսից ծածկող կոր որմածք*։ Թաղի կորությունը կախված է այն ծնող կամարի* կորությունից։

Հայաստանում հաճախ թաղը կրում և ամրացնում են կրկնակամարները* կամ խաչվող կամարները*:

Խաչվող կամարներ – մեկ եզր է

Թաղը և գմբեթը* Հայաստանի վաղ քրիստոնեական և միջնադարյան կառույցներում ներքին ծածկի* հիմնական երկու տեսակներն են։
Առաստաղն* ավելի քիչ է հանդիպում։

ներքին ծածկ – մեկ եզր է

Voûte d’arêtes

Voûte* résultant du croisement de deux voûtes en berceau*.

Elle était fréquente dans l’architecture de la Rome antique. En Arménie, la voûte d’arêtes s’observe à partir du VIIe s., le plus souvent sur les sacristies* des églises, à plan quasi carré.

Les arêtes* peuvent être diagonales ou axiales. Dans ce second cas, la voûte comporte des trompes* à ses quatre angles. Il existe également des voûtes d’arêtes étoilées, avec entrecroisement de quatre berceaux, donnant naissance à huit arêtes. À nouveau, quatre trompes comblent les angles du carré de base.

voûte en berceau – մեկ եզր է

Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Hripsimé (617-années 620), sacristie sud-ouest. Voûte d’arêtes diagonales.

Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Հռիփսիմե եկ. (617-620-ական թթ.), հվ.-ամ. ավանդատուն: Անկյունագծային թաղահատումներով խաչաձև թաղ:

 

Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Hripsimé (617-années 620), sacristie sud-est. Voûte d’arêtes axiales sur quatre trompes d’angle.

Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Հռիփսիմե եկ. (617-620-ական թթ.), հվ.-ալ. ավանդատուն: Առանցքային թաղահատումներով և չորս անկյունային փողակամարներով խաչաձև թաղ:

 

Monastère de Tsakhats Kar, groupe oriental, mausolée (1041), vestibule. Voûte d’arêtes étoilées sur quatre trompes.

Ցախաց քար վանք, ալ. խումբ, դամբարան (1041 թ.), նախասրահ։ Աստղաձև թաղ՝ չորս փողակամարների վրա։

Խաչաձև թաղ

Թաղ*, որն առաջանում է երկու օրորոցաձև թաղերի* խաչաձև հատման արդյունքում:

Այն տարածված էր Հին Հռոմի կառույցներում: Հայաստանում խաչաձև թաղը հանդիպում է 7-րդ դարից սկսած, առավել հաճախ՝ գրեթե քառակուսի հատակագիծ ունեցող ավանդատներում*։

Թաղահատումները* (թաղերի հատման գծերը) կարող են լինել անկյունագծային կամ առանցքային: Երկրորդ դեպքում թաղն իր չորս անկյուններում ունի փողակամարներ*։ Գոյություն ունեն նաև աստղաձև թաղեր, որտեղ չորս օրորոցաձև թաղերի խաչաձև հատմամբ ստեղծվում են ութ թաղահատումներ։ Հիմնական քառակուսու անկյուններում դարձյալ առկա են չորս փողակամարներ:
 
օրորոցաձև թաղ – մեկ եզր է

 

Voûte en arc de cloître

Voûte* à quatre pans concaves (de l’intérieur) qui résultent du croisement de deux berceaux*.

En Arménie la voûte en arc de cloître est rare et n’apparaît qu’au XIIIe siècle.

Voûte en arc de cloître.
Dessin schématique, d’après Zodiaque, Glossaire, 1989, p. 437.

Վանքային թաղ:
Պարզեցված գծանկար՝ ըստ Zodiaque-ի (Glossaire, 1989 թ., էջ 437):

Monastère de Noravank, gavit (1261). Voûte en arc de cloître sur la partie principale du voûtement, à l’exception du carré central.

Նորավանք, գավիթ (1261 թ.)։ Վանքային թաղ՝ թաղածածկույթի հիմնական մասում, բացառությամբ կենտրոնական քառակուսու։

 

Վանքային թաղ

Թաղ՝ բաղկացած չորս գոգավոր (ներսից) թաղերից, որոնք առաջանում են երկու օրորոցաձև թաղերի* խաչաձև հատման արդյունքում:

Հայաստանում վանքային թաղերը քիչ են և հանդիպում են միայն 13-րդ դ. կառույցներում:

Voûte en berceau brisé

Voûte* générée par un arc brisé*.

arc brisé – մեկ եզր է

En Arménie, la voûte en berceau brisé s’observe à partir du XVIIe siècle, mais est assez rare. Elle apparaît plus souvent dans les églises arméniennes (XVIIe s.) de la Nouvelle-Djoulfa (Ispahan, Iran), sous la forme de portions de voûte (très larges arcs*).

Ispahan (Iran), Nouvelle-Djoulfa, monastère St-Sauveur, cathédrale (1664), vue générale intérieure vers l’abside et la coupole. Portions de voûte en berceau brisé.
Photo DAA 21, 1992, p. 30, fig. 8.

Սպահան (Իրան), Նոր Ջուղա, Ս․ Ամենափրկիչ վանք, մայր տաճար (1664 թ․), ներքին ընդհ․ տեսքը դեպի խորան և գմբեթ։ Բեկված օրորոցաձև թաղի հատվածներ։
Լուս․՝ DAA 21 (1992 թ., էջ 30 նկ. 8)։

Բեկված օրորոցաձև թաղ

Թաղ*, որը ծնվել է սլաքաձև (բեկված) կամարից*:

սլաքաձև (բեկված) կամար – մեկ եզր է

Հայաստանում բեկված օրորոցաձև թաղը հանդիպում է 17-րդ դ․ սկսած, սակայն՝ հազվադեպ: Մինչդեռ Սպահանի (Իրան) Նոր Ջուղա թաղամասի հայկական եկեղեցիներում (17-րդ դ․) այն բավական տարածված է՝ թաղի հատվածների (շատ լայն կամարների*) տեսքով։

Voûtement

Agencement, type et forme des voûtes* d’un édifice.

Թաղածածկույթ

Կառույցի թաղերի* ձևը, տեսակը և դասավորությունը։