Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale

Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան

R

Réfectoire

Salle réservée aux repas pris en commun, au sein d’un ensemble monastique.

Dans l’Arménie médiévale, il s’agit généralement d’un édifice allongé, vaste, soigneusement bâti et voûté, placé légèrement à l’écart du groupe principal des bâtiments monastiques.

Le monastère* de Haghartzin possède l’un des meilleurs exemples de réfectoire (1248). C’est une grande salle allongée qui se distingue par la qualité de son voûtement*. Elle est composée de deux compartiments à plan rectangulaire dont chacun est couvert de deux paires d’arcs croisés* et est éclairé par un yèrdik* (lucarne) ouvert au centre de la voûte.

arcs croisés – մեկ եզր է, հղում դեպի Croisée d’arcs

Monastère de Haghartzin, vue générale du nord-ouest. Au premier plan : réfectoire (1248) à l’ouest de l’ensemble.

Հաղարծին վանք, ընդհ․ տեսքը հս․-ամ․-ից։ Առաջին պլանում սեղանատունը (1248 թ․)՝ համալիրի ամ․-ում։

 

Monastère de Haghartzin, réfectoire (1248), vue intérieure d’est en ouest.

Հաղարծին վանք, սեղանատուն (1248 թ․)։ Ներքին տեսքը ալ․-ից ամ․։

Սեղանատուն

Վանական համալիրի մաս կազմող սրահ՝ նախատեսված համատեղ ճաշերի համար:
Միջնադարյան Հայաստանում այն սովորաբար ընդարձակ, ուղղանկյուն, թաղածածկ շինություն է՝ կառուցված հատուկ խնամքով, վանքի* գլխավոր կառույցներից առանձին:

Սեղանատան լավագույն օրինակներից մեկը (1248 թ․) պահպանվել է Հաղարծին վանքում։ Այն երկարավուն ընդարձակ սրահ է, որն առանձնանում է իր թաղածածկույթի* բարձր որակով: Բաղկացած է երկու ուղղանկյուն մասերից, որոնցից յուրաքանչյուրը ծածկված է երկու զույգ խաչվող կամարներով* և լուսավորվում է ծածկի կենտրոնում բացված երդիկից*:

խաչվող կամարներ – մեկ եզր է

Monastère de Haghartzin, réfectoire (1248), coupe longitudinale et plan.
D’après Hovhannès Khalpakhtchian 1971, p. 175, n° 134.

Հաղարծին վանք, սեղանատուն (1248 թ․)։ Հատակագիծը և երկայնական կտրվածքը՝ ըստ Հովհաննես Խալփախչյանի (1971 թ․, էջ 175, N 134):

Reliquaire

Objet contenant une relique (reste du corps d’un saint ou objet lui ayant appartenu) destinée à la vénération des croyants.

En Arménie, comme dans l’ensemble du monde chrétien, le reliquaire revêt des formes diverses. C’est souvent un coffret en métal précieux richement orné. Ce peut être aussi une petite armoire à deux battants. Il existe également des bras-reliquaires* et des staurothèques* (croix-reliquaires).

On suppose que les modèles réduits* d’église en pierre, évidés et munis d’une grande baie* (porte), servaient aussi de reliquaires.

Dans les monastères*, des salles appelées « trésor* » étaient réservées à la conservation des objets précieux et notamment des reliquaire

 

 

 

A) Volets fermés

Ա) փակ փեղկերով

Vagharchapat/Étchmiadzine, reliquaire du Saint-Signe des Herbivores (Khotakérats Sourb Nechan) (1300), commande du prince Éatchi Prochian, figuré en buste au bas du panneau central. Longtemps conservé au monastère des Herbivores (Khotakérk/Karkopivank), il se trouve actuellement dans le musée de la cathédrale Ste-Étchmiadzine (inv. n° 731).
A) Volets fermés
B) Volets ouverts
Photo Poghos Poghossian (Saint-Siège d’Étchmiadzine).

Վաղարշապատ/Էջմիածին, Խոտակերաց Ս. Նշան մասնատուփ (1300 թ․)՝ պատրաստված Էաչի Պրոշյան իշխանի պատվերով, որի կիսանդրին պատկերված է կենտրոնական տախտակի ներքևում։ Երկար ժամանակ պահվել է Խոտակերաց/ Քարկոփի վանքում։ Այժմ գտնվում է Ս․ Էջմիածնի մայր տաճարի թանգարանում (N 731)։
Ա) փակ փեղկերով
Բ) բաց փեղկերով
Լուս.՝ Պողոս Պողոսյան (Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին):

 

 

 

Մասնատուփ (մասանց պահարան)

Մասունք (սրբի մարմնի մաս կամ նրան պատկանող որևէ իր) պարունակող առարկա, որը նախատեսված է հավատացյալների պաշտամունքի համար:

Հայաստանում՝ ինչպես ողջ քրիստոնեական աշխարհում, մասնատուփն ունի տարբեր ձևեր: Հաճախ շքեղ զարդարված, ազնիվ մետաղից տուփ է: Հանդիպում են նաև երկփեղկ փոքր պահարան-մասնատուփեր, աջ-մասնատուփեր* և խաչ-մասնատուփեր*:

Ենթադրվում է, որ եկեղեցու՝ քարե, սնամեջ և լայն որմնաբացվածքով (դռնով) մանրակերտները* նույնպես ծառայել են որպես մասանց պահարաններ:

Վանքերում* «գանձատուն*» կոչվող սրահները նախատեսված էին թանկարժեք իրերի և հատկապես մասնատուփերի պահպանման համար:
Նշում. հայկական ծխական եկեղեցիներում «մասնատուփ» է կոչվում նաև մետաղյա այն փոքր տուփը, որում պահում են հաղորդության նշխար(ք)ը:

B) Volets ouverts

Բ) բաց փեղկերով

Rempart

Mur fortifié et élevé (muraille) ou série de tels murs (on écrit alors souvent « remparts », au pluriel) qui entoure et défend un château fort*, une forteresse*, une ville, un monastère*, etc.

L’un des meilleurs exemples dans l’Arménie médiévale est donné par le rempart d’Ani (à l’extrémité orientale de la Turquie actuelle), capitale du royaume d’Arménie du temps des Bagratides (961-1045), puis capitale administrative et princière aux XIe-XIVe siècles.

Bâti par le roi Sembat II Bagratide (977-989) et amplement restauré au début du XIIIe s., le rempart d’Ani, d’une longueur initiale d’environ 2,5 km, comporte deux murs parallèles avec portes à chicane*. Il est consolidé par de nombreuses, puissantes et hautes tours extérieurement arrondies et par des tours quadrangulaires à certaines extrémités.

La face extérieure du rempart est très soignée, enrichie de sculptures et de divers motifs* (croix, svastika*, étoiles, damier, lignes…) constitués par des agencements de pierres brunes et rouges insérées dans l’appareil de tuf beige.

Voir aussi : Enceinte

 

Ani (aujourd’hui à l’extrémité orientale de la Turquie), rempart (années 980 et importante restauration début XIIIe s.). Vue du sud-ouest.

Անի (այժմ՝ Թուրքիայի արևելյան ծայր), պարիսպ (980-ական թթ. և լայնածավալ վերականգնում 13-րդ դ. սկզբին): Տեսքը՝ հվ.-ամ.-ից։

Պարիսպ, պարսպապատ

Ամրացված և բարձր պատ կամ պատերի շարք, որը պարփակում և պաշտպանում է դղյակ-ամրոցը*, բերդը*, քաղաքը, վանքը* և այլն:

Միջնադարյան Հայաստանի լավագույն օրինակներից է Բագրատունիների օրոք (961-1045 թթ.), ապա՝ 11-14-րդ դդ. վարչական և իշխանական մայրաքաղաք Անիի պարիսպը (այժմ՝ Թուրքիայի արևելյան ծայր)։

Սմբատ Բ Բագրատունու (977-989 թթ.) կառուցած և 13-րդ դարի սկզբին ամբողջությամբ վերանորոգված Անիի պարիսպը՝ սկզբնական մոտ 2,5 կմ երկարությամբ, ունի շեղամուտքերով* երկու զուգահեռ պատ։ Այն ամրացված է հզոր, բարձր, արտաքուստ կոր բազմաթիվ աշտարակներով, իսկ որոշ ծայրերում՝ քառանկյուն աշտարակներով։

Պարսպի արտաքին երեսը շարված է մեծ խնամքով, հարդարված է քանդակներով և տարբեր զարդատարրերով* (խաչ, կեռխաչ*, վանդականախշ, աստղեր, գծեր…), որոնք կազմված են բաց դարչնագույն տուֆի շարվածքում ներդրված մուգ շագանակագույն ու կարմիր քարերից:

 

Rempart crénelé

Rempart* dont le haut est découpé à des fins défensives en une succession de créneaux et de merlons (échancrures et « dents » quadrangulaires).
S’observe dans des constructions de défense telles que château fort*, forteresse*…
Château fort – մեկ եզր է

Anavarza / Anazarba (royaume d’Arménie en Cilicie), forteresse (XIIe-XIIIe s.). Rempart crénelé.
Photo Zavèn Sargsian.

Անավարզա / Անազարբա (Կիլիկիայի հայկական թագավորություն), ամրոց (12-13-րդ դդ․): Ատամնավոր պարիսպ:
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:

Ատամնավոր պարիսպ

Պարիսպ*, որի վերին մասը կտրտված է. ցցուն ատամիկներ հիշեցնող հատվածների միջև պաշտպանական նպատակով արված են ուղղանկյուն բացվածքներ:
Հանդիպում է այնպիսի պաշտպանական կառույցներում, ինչպիսիք են դղյակ-ամրոցը*, բերդը* (ամրոցը) և այլն։

Remploi (réemploi)

1) Réutilisation, dans un édifice, d’un élément (fragment) architectural ou décoratif ayant appartenu à une construction antérieure.

2) Élément architectural ou décoratif réutilisé dans un édifice et provenant d’une construction antérieure.
En Europe, au Moyen-Orient et dans l’ensemble du monde méditerranéen, on peut voir de nombreux exemples de colonnes*, de chapiteaux* et d’autres éléments architecturaux antiques remployés dans des constructions médiévales. La fonction initiale y est souvent conservée et les objectifs de ces remplois sont à la fois utilitaire, décoratif et symbolique : tirer profit d’une belle œuvre en affirmant une continuité avec le passé.
Dans les églises arméniennes on trouve de nombreux exemples d’insertion de pierres sculptées paléochrétiennes dans des appareils* médiévaux ou modernes. Ces éléments proviennent généralement d’une étape antérieure de l’édifice ou d””’. Le but de ces insertions peut être la conservation des pièces anciennes, la transmission du message sacré qui s’y exprime et, là encore, le maintien du lien avec le passé.
Nombreux sont les cas d’insertion de khatchkars* dans l’appareil mural des églises bien après leur construction. Les intentions sont sans doute les mêmes que dans le cas précédent, avec peut-être également une attente apotropaïque (= de protection).
On observe aussi le remploi d’éléments antiques dans des églises arméniennes. À l’intérieur de la cathédrale* d’Étchmiadzine et de l’église Ste-Hripsimé des fragments sculptés (corniches et chapiteaux) provenant probablement d’un édifice préchrétien ont été découverts, remployés, avec une signification sans doute symbolique. Sous l’abside de la cathédrale d’Etchmiadzine une stèle ourartéenne a aussi été découverte dont la présence ne pouvait être fortuite.
Au Vaspourakan, foyer de l’Ourartou* (IXe-VIIe s. av. J.-C.), nombreux sont les cas de remploi de stèles* ourartéennes à inscription* cunéiforme pour servir de linteau* à l’entrée des sacristies*. On peut y supposer une volonté de marquer la permanence d’un précieux héritage.
Plus énigmatique peut paraître le remploi d’un petit vichap* (stèle de l’Âge du bronze*) sur la face intérieure du linteau de la porte ouest de cathédrale d’Avan. Une intention apotropaïque peut y être envisagée.
N.b. Dans certaines études francophones récentes, sous l’influence des publications anglophones, le terme latin spolium et surtout sa forme plurielle spolia [qui signifient au sens premier « objet(s) volé(s) »] sont utilisés dans le sens de « remploi(s) ».

Garnahovit, égl. St-Georges (c. 650), faç. ouest. Remploi de deux linteaux probablement antérieurs à l’église actuelle.

Գառնահովիտ, Ս. Գևորգ եկ. (մոտ 650 թ.), ամ. ճակատ: Ավելի հին եկեղեցու երկու բարավորի վերօգտագործում:

Artzvabèr (Vaspourakan, district d’Artjèch, actuelle Turquie orientale, village Salmanağa, district d’Erciş), intérieur de l’égl. Ste-Mère de Dieu (VIIe s.), linteau de la chapelle-sacristie nord-est. Remploi d’une stèle d’Ourartou (VIIIe-VIIe s. av. J.-C.).
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.

Արծվաբեր (Վասպուրական, Արճեշ գավառ, այժմ՝ արևելյան Թուրքիա, գյուղ Սալմանաղա, Էրջիշ գավառ), Ս. Աստվածածին եկ. ներսը (7-րդ դ.), հս.-ալ. մատուռ-ավանդատան բարավորը։ Ուրարտական կոթողի (Ք.ա. 8-7-րդ դդ.) վերօգտագործում։
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:

Avan (Erevan), cathédrale (années 590), face interne du linteau de la porte ouest. Remploi d’un petit vichap (stèle de l’Âge du bronze).

Ավան (Երևան), մայր տաճար (590-ական թթ.), ամ. մուտքի բարավորի ներսի կողմը։ Փոքր վիշապաքարի (բրոնզի դարի կոթող) վերօգտագործում։

Վերօգտագործում

Հին շինության ճարտարապետական կամ զարդային հատվածի (բեկորի) կրկին օգտագործումը նոր կառույցի մեջ։
Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի և միջերկրածովյան ամբողջ ավազանի միջնադարյան շենքերում անտիկ սյուների*, խոյակների* և ճարտարապետական այլ տարրերի վերօգտագործման բազմաթիվ օրինակներ կան: Սկզբնական գործառույթը հաճախ պահպանված է, և այդ վերօգտագործումների նպատակը միաժամանակ կիրառական է, զարդային և խորհրդանշական՝ օգտվել պատրաստի գործի գեղեցկությունից՝ ընդգծելով կապն անցյալի հետ:
Հայկական եկեղեցիներում հաճախակի են վաղ քրիստոնեական քանդակազարդ քարերի ագուցման դեպքերը միջնադարյան կամ նոր ժամանակների շարվածքների* մեջ: Այս տարրերը սովորաբար ծագում են տվյալ շինության ավելի հին փուլից կամ նույն տարածքում նախկինում գոյություն ունեցած այլ կառույցից: Նման ագուցման նպատակը կարող է լինել հին մնացորդների պահպանումը, դրանց արտահայտած սրբազան պատգամի փոխանցումը և անցյալի հետ կապի ապահովումը:
Բազմաթիվ են օրինակները, երբ եկեղեցիների կառուցումից շատ ավելի ուշ դրանց շարվածքի մեջ խաչքարեր* են զետեղվել: Մտադրությունները հավանաբար նույնն են, ինչ նախորդ դեպքում, գուցե նաև չարը խափանելու ակնկալիքով:
Հայկական եկեղեցիներում կարելի է տեսնել նաև անտիկ տարրերի վերօգտագործման դեպքեր: Էջմիածնի մայր տաճարի* և Ս. Հռիփսիմե եկեղեցու ներսում հայտնաբերվել են քանդակազարդ քարեր (քիվերի, խոյակների բեկորներ), որոնք հավանաբար ծագում են նախաքրիսոտնեական որևէ կառույցից և վերօգտագործվել են խորհրդանշական նկատառումով: Էջմիածնի մայր տաճարի խորանի տակ հայտնաբերվել է նաև ուրարտական կոթող, որի առկայությունն, անշուշտ, պատահական չէր կարող լինել:
մայր տաճար – մեկ եզր է
Ուրարտուի* (9-7-րդ դդ.) օրրանում՝ Վասպուրականում, շատ են սեպագիր արձանագրությամբ* ուրարտական կոթողների* հորիզոնական դիրքով վերօգտագործման դեպքերը՝ որպես ավանդատների* դռների բարավոր*: Կարելի է ենթադրել, որ այն բխում էր արժեքավոր ժառանգությունը չկորցնելու ցանկությունից:
Ավելի առեղծվածային կարող է թվալ փոքր վիշապաքարի* (բրոնզի դարի* կոթող) վերօգտագործումը Ավանի մայր տաճարի որպես արևմտյան դռան ներսի բարավոր: Դրան գուցե կարելի է վերագրել պաշտպանիչ նշանակություն:

Repentir (n. m.)

Modification apportée à un élément d’architecture ou à une œuvre d’art pendant sa création.
Un exemple en est donné, semble-t-il, au monastère* Sainte-Lance (Sourb Guéghard), dans le mausolée* du prince Papak Prochian et de son épouse Rouzoukan (1288). Dans cette grande salle creusée probablement à partir du haut du rocher, on observe un changement de proportions qui peut être interprété comme un repentir. Il est possible que le maître d’œuvre, après avoir donné trop d’amplitude à la pseudo-coupole et au pseudo-tambour, ait décidé de rétrécir la « base du tambour* » et de réduire les dimensions du mausolée pour tenir compte des espaces antérieurs situés plus bas.
Signalons toutefois la possibilité d’une autre hypothèse : un élargissement délibéré du « tambour » et de la « coupole* » pour amplifier l’acoustique de la salle, qui est, de fait, excellente.

Monastère Sainte-Lance (Sourb Guéghard), mausolée du prince Papak Prochian (1288) et chapelle funéraire rupestre (1248) située plus bas.
Coupe latérale d’après DAA 6 1973, p. 52.

Ս․ Գեղարդի վանք, Պապակ Պռոշյան իշխանի դամբարանը (1288 թ․) և ավելի վար գտնվող ժայռափոր մատուռ-դամբարանը (1248 թ․)։
Լայնական կտրվածքը՝ ըստ DAA 6 (1973 թ․, էջ 52)։

Շտկում, ուղղում

Ճարտարապետական տարրի կամ արվեստի գործի ձևափոխում դրա ստեղծման ընթացքում։
Շտկման օրինակ կարելի է տեսնել, թերևս, Ս․ Գեղարդի վանքում* Պապակ Պռոշյան իշխանի և նրա կնոջ՝ Ռուզուքանի դամբարանում* (1288 թ․)։ Այս ընդարձակ սրահում, որը, ամենայն հավանականությամբ, փորվել է վերևից ներքև, նկատվում է համամասնությունների փոփոխություն, ինչը, հավանաբար, շտկման արդյունք է։
Հնարավոր է, որ վարպետը նախ փորել է չափազանց լայն «գմբեթ»* և «թմբուկ»*, սակայն հետո, հաշվի առնելով ներքևում գտնվող ավելի վաղ փորված սրահները, որոշել է փոքրացնել «թմբուկի հիմքը» և ընդհանուր դամբարանը։
Այնուամենայնիվ, չի բացառվում մեկ այլ վարկած, ըստ որի «թմբուկն» ու «գմբեթը» միտումնավոր են լայնացվել սրահի ակուստիկան հզորացնելու նպատակով. այն իսկապես տպավորիչ է:

Monastère Sainte-Lance (Sourb Guéghard), mausolée du prince Papak Prochian (1288), angle est. La « base carrée du tambour » est sensiblement rétrécie par rapport au diamètre de la « coupole ».

Ս․ Գեղարդի վանք, Պապակ Պռոշյան իշխանի դամբարանը (1288 թ․), ալ․ անկյուն։ «Գմբեթի» տրամագծի համեմատ «թմբուկի քառակուսի հիմքը» զգալիորեն նեղացված է։

Restauration

Réparation d’un édifice endommagé auquel on rend son état originel.
Pour préserver les édifices menacés, le XIXe siècle en Europe occidentale a largement pratiqué les reconstitutions extensives faisant une large part aux hypothèses. Cette méthode fut brillamment représentée en France par Eugène Viollet-le-Duc.
Elle a cédé la place, au XXe siècle, à la restauration par consolidation qui consiste à renforcer la structure détériorée, sans rien y ajouter d’intrusif ni d’hypothétique. Ces principes ont été fixés par la Charte de Venise (1964), qui est toujours en vigueur.
Dans le cadre de cette méthode de restauration, la reconstitution partielle de certaines lacunes est admise à condition qu’elle s’appuie sur des preuves documentées et qu’elle soit utile : qu’elle permette une meilleure conservation des parties anciennes et une meilleure compréhension du monument. Lors de la mise en œuvre de telles reconstitutions, le principe de l’anastylose peut être appliqué : les matériaux nouveaux employés pour reconstituer les parties manquantes se distinguent des anciens de manière que la différence soit visible à l’œil nu.
Depuis le début du XXIe siècle, le concept de « conservation-restauration » (ou « restauration conservative ») s’est imposé. Il vise exclusivement à sauvegarder le patrimoine en le modifiant le moins possible, et à assurer son accessibilité aux générations actuelle et futures. Il inclut la possibilité de réversibilité, c’est-à-dire le principe de pouvoir toujours revenir en arrière pour corriger d’éventuelles mesures erronées.
Diamétralement opposée, la reconstruction-reconstitution totale a été largement pratiquée dans beaucoup de pays après les destructions de la deuxième guerre mondiale, et s’y maintient jusqu’à nos jours. Elle consiste à rebâtir les édifices même s’ils ne sont que très partiellement conservés.
Une telle méthode comporte de sérieux risques d’erreurs, porte atteinte à l’authenticité du patrimoine transmis et crée de graves entraves à la recherche. Pour justifier son application est mis en avant l’argument qu’elle est la seule capable d’assurer la sauvegarde durable d’édifices endommagés.

 

Zvartnots, cathédrale (c. 650), vue générale du sud-ouest. Restauration par reconstitution partielle (1990).

Զվարթնոց, մայր տաճար (մոտ 650 թ.), ընդհանուր տեսքը հվ.-ամ.-ից: Վերականգնում մասնակի վերակառուցման միջոցով (1990 թ.):

Վերականգնում (վերանորոգում)

Վնասված կառույցը նախկին վիճակին բերելը:
Վտանգված հուշարձանները պահպանելու համար 19-րդ դարում արևմտյան Եվրոպայում կատարել են վերակառուցման լայնածավալ աշխատանքներ՝ հաճախ հիմնվելով վարկածների վրա: Ֆրանսիայում այս մեթոդը հիանալի ներկայացրել է Էժեն Վիոլե-լը-Դյուկը։
20-րդ դարում դրա փոխարեն սկսեցին հուշարձանները վերանորոգել ամրակայման միջոցով, այսինքն՝ վնասված կառույցի պահպանված մասերն ամրացնելով՝ առանց ենթադրյալ կամ լրացուցիչ տարրեր ավելացնելու։ Այս սկզբունքն ամրագրվել է Վենետիկի Հռչակագրով (1964 թ.), որն ուժի մեջ է մինչ օրս:
Վերականգնման այս մեթոդը թույլ է տալիս որոշ պակասող տարրերի փոխարինումը նորերով, այն պայմանով, որ դա հիմնված լինի փաստագրված ապացույցների վրա և լինի օգտակար՝ ապահովելով հին հատվածների ավելի լավ պահպանումն ու հուշարձանի ամբողջական ընկալումը: Ընդ որում, կարող է կիրառվել անաստիլոզի սկզբունքը, որի դեպքում պակասող տարրերն այնպես են լրացվում, որպեսզի հնարավոր լինի անզեն աչքով հինը նորից տարբերել։
21-րդ դարի սկզբից ի վեր գերիշխող է դարձել «պահպանողական վերականգնման» սկզբունքը։
Դրա նպատակը ժառանգության պահպանումն է՝ կատարելով հնարավորինս քիչ փոփոխություններ և այն հասանելի դարձնելով ներկայիս ու գալիք սերունդներին։ Այս մեթոդն ընձեռում է հետդարձի հնարավորություն՝ թույլ տալով ցանկացած պահի ուղղել հնարավոր սխալները։
Երկրորդ աշխարհամարտի ավերածություններից հետո մի շարք երկրներում կիրառվել է ճիշտ հակառակ սկզբունքը. հուշարձանները վերականգնվել են՝ ամբողջությամբ վերակառուցվելով: Այդ երկրներից շատերը մինչ օրս առաջնորդվում են այս սկզբունքով, նույնիսկ այն դեպքում, երբ կառույցից չնչին մասեր են պահպանվել։
Այս մեթոդը պարունակում է սխալվելու մեծ վտանգներ, խաթարում է մեզ հասած ժառանգության իսկությունը և լուրջ խոչընդոտներ առաջացնում գիտական ուսումնասիրությունների համար։ Դրա կիրառումը հիմնավորելու համար բերվում է այն փաստարկը, որ միայն այդպես է հնարավոր վնասված շինությունները երկարատև պահպանել։

Zvartnots, cathédrale (c. 650), colonnade de la conque sud. Restauration par reconstitution partielle (1990).

Զվարթնոց, մայր տաճար (մոտ 650 թ.), հվ. խորանի սյունաշարը: Վերականգնում մասնակի վերակառուցման միջոցով (1990 թ.):

Réticulé (adj.)

Qualifie un type d’agencement de caissons triangulaires (XIIIe-XIVe s.), puis d’alvéoles rhombiques (en losange) à bordures croisées (XVIIe-XVIIIe s.). On trouve ces dispositifs réticulés sur les pendentifs* et sur les bandes* précédant le tambour* et la calotte* de la coupole*.
pendentif – հղում դեպի Pendentif réticulé
bande – հղում դեպի Bande réticulée
Ce motif* est commun aux architectures de l’Arménie et du monde musulman. Dans le monde musulman sont concernées successivement : a) l’architecture des périodes seldjoukide* et ilkhanide (mongole) en Turquie (XIIIe-XIVe s.), b) l’architecture séfévide en Perse (XVIIe-XVIIIe s.).

Monastère de Makaravank, gavit (déb. XIIIe s., avant 1224), intérieur. Au premier niveau, la transition du carré central à la base dodécaédrique de la coupole (effondrée) est assurée par des ajustements de paires de plaques triangulaires et d’autres pierres. Au deuxième niveau, une bande réticulée assure la transition du dodécaèdre au cercle ; elle est formée de caissons triangulaires disposés tête-bêche.

Մակարավանք, գավիթ (13-րդ դ. սկիզբ՝ մինչև 1224 թ.), ներսը: Առաջին մակարդակում կենտրոնական քառակուսուց գմբեթի (փլուզված) տասներկուանիստ հիմքին անցումն ապահովում են զույգ եռանկյունաձև սալիկների և այլ քարերի համադրումները: Իսկ երկրորդ մակարդակում բազմանկյունից դեպի շրջան անցումը ապահովում է ցանցակերպ ժապավենը: Այն կազմված է ոտուգլուխ դասավորված եռանկյունաձև արկղիկերից։

Ցանցակերպ (ած․)

Բնութագրում է եռանկյունաձև արկղիկների (13-14-րդ դդ.) և շեղանկյունաձև խոռոչների (17-18-րդ դդ.) մի յուրահատուկ դասավորություն՝ խաչվող եզրերով: Ցանցակերպ կարող է լինել առագաստը* և թմբուկին* կամ գմբեթի* թասակին* նախորդող ժապավենը*։
Առագաստ – հղում դեպի Ցանցակերպ առաստաղ
ժապավեն – հղում դեպի Ցանցակերպ ժապավեն
Այս զարդատարրը* հանդիպում է ինչպես հայ, այնպես էլ մահմեդական ճարտարապետության մեջ։ Մահմեդական աշխարհում այն հաջորդաբար տարածվել է Թուրքիայում՝ սելջուկյան* և իլխանյան (մոնղոլական) ժամանակաշրջաններում (13-14-րդ դդ.) և Սեֆյան Պարսկաստանում (17-18-րդ դդ.)։

Nouvelle-Djoulfa (Ispahan, Iran), cathédrale Saint-Sauveur (1658-62). Pendentifs réticulés dans lesquels sont logés trois niveaux d’alvéoles rhombiques, de dimensions progressivement réduites de bas en haut. Dans la coupole, huit triangles réticulés dessinent une ample étoile.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.

Նոր Ջուղա (Սպահան, Իրան), Ս. Ամենափրկիչ մայր տաճար (1658–62 թթ.)։ Ցանցակերպ առագաստներ՝ ներքևից վերև աստիճանաբար փոքրացող շեղանկյունաձև խոռոչների երեք շարքով: Ութ ցանցակերպ եռանկյունիներով ստեղծված լայն աստղ գմբեթի վրա:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:

Revêtement

Voir : Parement

Երես(ա)պատում, երես(ա)պատվածք

Rhyton

Vase à boire antique en forme de corne et dont l’extrémité inférieure représente généralement un avant-corps (protomé) ou une tête d’homme ou d’animal.

Le rhyton découvert à Érébouni est important dans l’histoire et la culture arménienne parce qu’il nous apporte quelques renseignements sur une période mal connue : celle qui s’étend entre la chute (début du VIe s. av. J.-C.) du royaume d’Ourartou (IXe-VIIe s. av. J.-C.) et le début du royaume arménien des Orontides (c. Ve-IIIe s. av. J.-C.).

Il montre un cavalier dont l’aspect, le vêtement, le bonnet et la monture évoquent le monde médo-perse et signalent un haut rang princier ou royal.
Tout cela semble indiquer une rupture profonde avec la civilisation d’Ourartou. On a émis l’hypothèse qu’il pourrait s’agir d’Oronte (Èrvand/Yèrvand) Ier, fondateur de cette dynastie.

 

Musée « Érébouni » (Erevan), rhyton en argent (c. Ve s. av. J.-C.) découvert à Érébouni (H. 46 cm, l. 28 cm, ép. 14 cm).
Photo du musée.

«Էրեբունի» թանգարան (Երևան), արծաթե եղջերագավաթ (Ք.ա. մոտ 5-րդ դ.)՝ հայտնաբերված Էրեբունիում՞ (բարձր.՝ 46 սմ, երկ.՝ 28 սմ, հաստ.՝ 14 սմ)։ 
Լուս.՝ թանգարանի:

Եղջերագավաթ (եղջրագավաթ)

Եղջյուրի ձև ունեցող խմելու համար նախատեսված անտիկ անոթ, որի ստորին ծայրը հիմնականում ներկայացնում է մարդու կամ կենդանու մարմնի առաջամաս (պրոտոմ) կամ գլուխ։

Էրեբունիում հայտնաբերված եղջերագավաթը կարևոր է հայ պատմության և մշակույթի համար, քանի որ որոշ տեղեկություններ է հաղորդում պատմության քիչ հայտնի շրջանի՝ Ուրարտուի թագավորության (Ք.ա. 9-7-րդ դդ.) անկման (Ք.ա. 6-րդ դ. սկիզբ) և Երվանդունիների հայկական թագավորության (Ք.ա. մոտ 5-3-րդ դդ.) սկզբի միջև ընկած շրջանի մասին։

Այն ներկայացնում է մի հեծյալի, որի տեսքը, հագուստը, խույրը և ձին հիշեցնում են մարա-պարսկական աշխարհը և վկայում են նրա իշխանական կամ թագավորական բարձր աստիճանի մասին։ Այս ամենն արտացոլում է կարծես խոր խզում ուրարտական մշակույթի հետ: Ենթադրվում է, որ հեծյալը Երվանդունիների հարստության հիմնադիր Երվանդ 1-ինն է։

 

Rideau d’abside (= Rideau d’autel, rideau de chœur)

Rideau accroché à une tige de métal fixée entre les deux extrémités de l’abside* et qui, quand il est fermé, isole l’abside et l’autel* du reste de l’église.

Ce rideau est fermé à certains moments importants de la messe, notamment lors de la préparation des espèces pour l’eucharistie. Il a alors pour fonction, comme l’iconostase des églises orthodoxes, de cacher au regard des fidèles le mystère de la présence divine.

Le rideau d’abside est une tradition héritée des premiers temps du christianisme, que les Églises d’Orient préchalcédoniennes, dont l’Église arménienne, ont conservée. Son origine remonte au rideau ou voile que, selon la Bible (Exode 26, 31-33), Dieu commanda à Moïse de faire « avec art » pour « servir de séparation entre le lieu saint et le Saint des saints ». Un tel rideau fut ensuite installé dans le Temple de Salomon (Xe s. reconstruit au VIe s. av. J.-C.) à Jérusalem. Sa forme réduite est présente aujourd’hui encore dans les synagogues.

L’Église arménienne et ses fidèles ont fait de cette tradition un riche domaine de l’art sacré. De nombreux exemples de tels rideaux, magnifiques pièces d’art textile, munies d’inscriptions, sont conservés dans les principales collections d’art sacré arménien. La technique est variée : tissus brodés, peints et imprimés. Les plus anciens exemples préservés sont datés du début du XVIIe s.

Cette tradition se maintient, toutefois les rideaux contemporains sont plus simples, généralement faits d’une pièce de tissu monochrome ornée d’une grande croix.

 

Vagharchapat, Saint-Siège d’Étchmiadzine, Musée Gandzatoun, plus ancien exemple conservé de rideau d’abside (Karin/Erzurum, 1613). Tissu brodé.
Photo Poghos Poghossian.

Վաղարշապատ, Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին, Գանձատուն, խորանի վարագույրի պահպանված ամենահին օրինակը (Կարին/Էրզրում, 1613 թ.)։ Ասեղնագործություն:
Լուս.՝ Պողոս Պողոսյան:

Jérusalem, Patriarcat arménien, rideau d’abside produit à Madras en 1818 et offert par l’armateur Movsès Haroutioun. Toile de lin peinte (7,02 x 5,11 m).
Photo John Carswell 1989, p. 14-15.

Երուսաղեմ, հայկական պատրիարքարան, նավատեր Մովսես Հարությունի ընծայած խորանի վարագույրը (Մադրաս, 1818 թ.)։ Վուշե նկարված կտավ (7,02 x 5,11 մ):
Լուս.՝ Ջոն Կարսուել (1989 թ., էջ. 14-15)։

Խորանի վարագույր

Վարագույր, որը կախված է խորանի* երկու ծայրերին ամրացված մետաղյա ձողից և փակ վիճակում բաժանում է խորանն ու սեղանը* եկեղեցու մնացած մասից։

Խորանի վարագույրը փակվում է պատարագի որոշ կարևոր պահերի, մասնավորապես` հաղորդության հացի և գինու պատրաստման ընթացքում։ Վարագույրը, ինչպես պատկերակալը ուղղափառ եկեղեցիներում, ունի աստվածային ներկայության խորհուրդը հավատացյալներից թաքցնելու գործառույթ։

Խորանի վարագույրը քրիստոնեության վաղ ժամանակներից ժառանգված ավանդույթ է, որն արևելյան նախաքաղկեդոնական եկեղեցիները՝ այդ թվում և հայկական եկեղեցին, պահպանել են։ Ծագում է այն վարագույրից կամ քողից, որը, համաձայն Աստվածաշնչի (Ելից 26, 31-33), Աստված պատվիրեց Մովսեսին «վարպետորեն» պատրաստել «սրբություն սրբոցը սրբարանից անջատելու համար»։ Այնուհետև այդպիսի վարագույր դրվեց Սողոմոնի տաճարում (Երուսաղեմ, Ք.ա. 10-րդ դ., վերակառուցված Ք.ա. 6-րդ դ.)։ Դրա փոքր տեսակը մինչ օրս օգտագործվում է սինագոգներում։

Հայկական եկեղեցին և նրա հետևորդներն այս ավանդույթը դարձրել են կրոնական արվեստի մի հարուստ ճյուղ։ Արձանագրություններով օժտված վարագույրների բազմաթիվ օրինակներ գեղարվեստական գործվածքի հոյակապ նմուշներ են, որոնք պահվում են հայկական եկեղեցական արվեստի հիմնական հավաքածուներում։ Տեխնիկան բազմազան է. լինում են ասեղնագործ, նկարված կամ դրոշմված վարագույրներ։ Պահվանված ամենահին օրինակները թվագրվում են 17-րդ դ. սկզբով։

Այս ավանդույթը պահպանվում է, սակայն ժամանակակից վարագույրներն ավելի պարզ են՝ սովորաբար միագույն կտորից են՝ մեծ խաչով զարդարված:

 

Musée d’Histoire de l’Arménie (Erevan), rideau d’abside (1735) en laine (5,93 x 2,70 m) provenant de l’église Ste-Mère de Dieu de Norachèn, Tbilissi (Géorgie).
Photo du musée.

Հայաստանի պատմության թանգարան (Երևան), խորանի բրդյա վարագույր (1735 թ.) (5,93 x 2,70 մ) Նորաշենի Ս. Աստվածածին եկեղեցուց (Թբիլիսի, Վրաստան):
Լուս.՝ թանգարանի:

Monastère de Gandzassar (Artsakh/Haut-Karabagh), égl. St-Jean-Baptiste (1216-1238), vue intérieure vers l’est. Rideau d’abside contemporain.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.

Գանձասար վանք (Արցախ/Լեռնային Ղարաբաղ), Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկ. (1216-1238 թթ.), ներքին տեսքը դեպի ալ.: Խորանի վարագույրի ժամանակակից նմուշ:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:

Rideau d’autel

Voir : Parement

Խորանի վարագույր

Rinceau

Motif* fait d’une tige ondulée portant des feuilles et/ou des fruits de part et d’autre des méandres.

Les rinceaux à grappes de raisin, à grenades et à palmettes ornent souvent les bandes sculptées* de l’architecture arménienne durant l’Âge d’or* du VIIe s.

Âge d’or – մեկ եզր է
bande sculptée – մեկ եզր է

Types de rinceaux fréquents durant l’Âge d’or du VIIe s. :
1) rinceaux à grappes de vigne ;
2) rinceaux à palmettes ;
3) rinceaux à grenades.
Dessins : Nikolaï Tokarski, d’après Patrick Donabédian 2008, p. 248, fig. 462.

Ոսկեդարի (7-րդ դ.) ընթացքում տարածված գալարազարդերի տեսակներ.
1) որթագալար,
2) արմավենիկներով գալարազարդ,
3) նռներով գալարազարդ։
Գծագրերը՝ Նիկոլայ Տոկարսկի, ըստ Պատրիկ Տոնապետյանի (2008 թ., էջ 248, նկ. 462)։

 

Գալարազարդ, գալարում

Զարդ*՝ կազմված երկու կողմում տերևներ և/կամ պտուղներ ունեցող ալիքաձև ցողունից։
Խաղողի ողկույզներով (որթագալար), նռներով և արմավենիկներով գալարազարդերը հաճախ հարդարում են Ոսկեդարի* (7-րդ դ.) հայկական ճարտարապետության քանդակազարդ երիզները*։
քանդակազարդ երիզ – մեկ եզր է

Ronde-bosse (n. f.)

Sculpture entièrement dégagée, non attachée à un fond.

En Arménie, la ronde-bosse n’existait que dans l’Antiquité*.

Après l’adoption du christianisme, l’Arménie exclut cette forme sans doute trop liée au paganisme, notamment gréco-romain. Elle fit le choix d’une figuration sculptée peu saillante sur la surface murale, souvent en bas-relief* peu ou pas modelé*. Moins réaliste, ce moyen paraissait probablement mieux à même d’exprimer, par un langage plus symbolique, le message spirituel des images.

La statue assez réaliste, en trois dimensions, du roi Gaguik Bagratide d’Ani (an mil) était un cas exceptionnel : bien que liée par sa partie postérieure au parement* (revêtement) externe de l’église Saint-Grégoire, cette sculpture était presque une ronde-bosse.

On trouve aussi, du Moyen Âge* aux Temps modernes*, des sculptures d’animaux faisant partie de l’appareil* mural et en même temps très saillantes : l’objectif était probablement de transmettre un message symbolique, par exemple une image de puissance, de protection ou au contraire de menace.

C’est seulement au XIXe s. que la véritable sculpture en ronde-bosse fut réintroduite en Arménie, dans le cadre de la modernisation et de l’occidentalisation de la culture urbaine. Les anges aux quatre angles du campanile* de la cathédrale* Saint-Sauveur de Chouchi en sont un exemple.

Antiquité – հղում դեպի Période antique
modelé – հղում դեպի Plastique
Moyen Âge – մեկ եզր է
Temps modernes – մեկ եզր է

 

Ani (capitale de l’Arménie bagratide), égl. St-Grégoire du roi Gaguik (1001-c. 1005, en ruine). Statue presque en ronde-bosse et en même temps intégrée dans la façade nord de l’église. Découverte sur le site en 1906, elle fut détruite probablement lors de la prise d’Ani par l’armée turque en 1920.
Photo d’archives du Musée d’Histoire de l’Arménie (Erevan).

N.b. Un fragment de l’avant-bras gauche de cette statue était déposé (photo prise en 2013), à même le sol, dans le musée d’Erzurum (actuelle Turquie), sans explication.

Անի (Բագրատունիների մայրաքաղաք), Գագկաշեն Ս. Գրիգոր եկ. (1001 — մոտ 1005 թթ., խոնարհված)։ Գրեթե բոլորաքանդակ և միևնույն ժամանակ եկ. հս. ճակատին միացված արձան։ 1906 թ. տեղում հայտնաբերված արձանը, հավանաբար, ավերվել է 1920 թ.՝ թուրքական բանակի կողմից Անիի գրավման ժամանակ։
Լուս.՝ Հայաստանի պատմության թանգարանի (Երևան) արխիվ։

Նշում. այս արձանի ձախ ձեռքի նախաբազկի մի հատվածը ցուցադրվել է (լուսանկարն արված է 2013 թ.) Էրզրումի (այժմ՝ Թուրքիա) թանգարանում՝ գետնին դրված, առանց բացատրության:

Chouchi, cathédrale St-Sauveur (Artsakh/Haut-Karabagh), campanile (1858). L’un des quatre anges au deuxième niveau de cet édifice, premier exemple de ronde-bosse en Arménie, depuis l’Antiquité.

Շուշի (Արցախ/Լեռնային Ղարաբաղ), Ս. Ամենափրկիչ մայր տաճար, զանգակատուն (1858 թ.)։ Այս կառույցի երկրորդ հարկի չորս հրեշտակներից մեկը՝ անտիկ ժամանակաշրջանից ի վեր առաջին բոլորաքանդակը Հայաստանում։

Բոլորաքանդակ

Քանդակ, որն ամբողջությամբ անջատ է` միացված չէ որևէ խորքի (մակերեսի)։

Հայաստանում բոլորաքանդակը գոյություն է ունեցել միայն անտիկ շրջանում*։

Քրիստոնեության ընդունումից հետո Հայաստանը հրաժարվում է այս ձևից՝ ամենայն հավանականությամբ հեթանոսության (մասնավորապես հունահռոմեական) հետ չափազանց կապված լինելու պատճառով: Նախապատվությունը տրվում է պատի մակերեսից քիչ ցցուն պատկերներին՝ հաճախ ցածրաքանդակ*, քիչ կամ ոչ կերպընկալ*։ Պակաս իրատեսական ոճի այս ընտրությունը, հավանաբար, բացատրվում է պատկերների հոգևոր ուղերձը խորհրդապաշտական լեզվով ավելի լավ արտահայտելու ցանկությամբ:
Անիի Գագիկ Բագրատունի թագավորի բավականին իրապաշտական, եռաչափ արձանը (մոտ 1000 թ.) բացառիկ էր. չնայած քանդակը հետևի կողմից ամրացված էր Ս. Գրիգոր եկեղեցու արտաքին երեսպատմանը*, այն գրեթե բոլորոքանդակ էր։
Միջնադարից* մինչև Նոր ժամանակներ* կան նաև պատի շարվածքի* մաս կազմող կենդանիների քանդակներ, որոնք միևնույն ժամանակ շատ ցցուն են: Նպատակը հավանաբար խորհրդաբանական էր. օրինակ՝ հզորության, պաշտպանիչ կամ, ընդհակառակը, սպառնալիքի ուղերձների փոխանցումը։
Իսկական բոլորաքանդակը Հայաստանում կրկին հայտնվեց միայն 19-րդ դ. քաղաքային մշակույթի արդիականացման և արևմտամետության արդյունքում։
Շուշիի Ս. Ամենափրկիչ մայր տաճարի* զանգակատան* չորս անկյունների հրեշտակներն այդպիսի օրինակ են։
մայր տաճար — մեկ եզր է
նոր ժամանակներ — մեկ եզր է

Rosace

Ornement* circulaire dans lequel six (parfois huit ou davantage) navettes (pétales ou amandes) concentriques rayonnent.
Peut aussi être vu comme une marguerite ou une étoile.

La rosace est fréquente dans le décor sculpté de l’Arménie paléochrétienne (IVe-VIe s.), en particulier dans des compositions rectangulaires à trois médaillons, p.ex. sur des linteaux*, sur des impostes* ou des bases*.
La rosace y est presque toujours associée, sous la forme de deux médaillons latéraux, à la croix pattée* qui occupe le médaillon central.

croix pattée – մեկ եզր է

Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), façade sud, linteau du portail est. Composition à trois médaillons, avec croix pattée au centre et rosaces sur les côtés.

Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), հվ. ճակատ, ալ. դռան բարավորը։ Երեք սկավառակով հորինվածք՝ կենտրոնում լայնավարտ խաչով և կողմերում վարդյակներով։

Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), intérieur, imposte sud de l’arc triomphal. Composition à trois médaillons, avec croix pattée et rosaces.

Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), ներսը, սրբազան կամարի հվ. որմնախոյակը։ Երեք սկավառակով հորինվածք՝ լայնավարտ խաչով և վարդյակներով։

Վարդյակ

Շրջանաձև զարդ*, որի կենտրոնից ճառագայթվում են վեց (երբեմն ութ կամ ավելի) մաքոքներ (ծաղկաթերթեր կամ նշազարդեր)։
Կարելի է նաև ընկալել որպես երիցուկ կամ աստղ։

Վարդյակը տարածված էր Հայաստանի վաղքրիստոնեական (4-6-րդ դդ.) զարդաքանդակներում՝ մասնավորապես, երեք սկավառակով (մեդալիոնով) ուղղանկյուն հորինվածքներում, օր.՝ բարավորների*, որմնախոյակների* կամ խարիսխների* վրա։ Վարդյակը՝ երկու կողային սկավառակների (մեդալիոնների) տեսքով, գրեթե միշտ զուգորդվում է կենտրոնական մեդալիոնի մեջ ամփոփված լայնավարտ խաչի* հետ։
լայնավարտ խաչ – մեկ եզր է

Rotonde

Bâtiment à coupole* sur plan centré* à contour circulaire. Par extension, une construction analogue dont le contour polygonal s’approche du cercle peut être assimilée à une rotonde.
Beaucoup d’églises de ce type, dans l’ensemble du monde chrétien, s’inspirent de la rotonde de l’Anastasis (de la Résurrection) bâtie au IVe s. dans l’ensemble du Saint-Sépulcre de Jérusalem.
En Arménie, c’est le cas notamment de la cathédrale* de Zvartnots (c. 650) qui avait un noyau tétraconque* inscrit dans un déambulatoire annulaire*. Ce dernier avait un contour à trente-deux faces qui donnait à l’édifice l’aspect d’une rotonde.
On trouve également dans l’Arménie médiévale et moderne*, au sommet de divers genres de bâtiments, un grand nombre de petites rotondes. Ce sont des lanternons* à dôme* souvent conique sur colonnade* disposée en cercle. De dimensions variables, ces édicules* comportent généralement de huit à douze colonnettes et, abritant souvent une cloche, ont une fonction de clocher*. En même temps, surmontant la lucarne* ouverte au centre du toit des édifices, ils protègent leur intérieur.
moderne – հղում դեպի Temps modernes
Les principaux genres de bâtiments portant de tels lanternons en forme de petite rotonde sont : les gavits*/jamatouns* (premier exemple daté à Horomos, 1038), les églises funéraires* à trois niveaux du XIVe s., les campaniles*, galeries*, porches-clochers*. Ce sont aussi les nombreuses églises à plan basilical* des Temps modernes* dont le centre du toit en bâtière* est coiffé d’une telle rotonde miniature.

plan centré – մեկ եզր է
déambulatoire annulaire – մեկ եզր է
église funéraire – մեկ եզր է
plan basilical – մեկ եզր է
Temps modernes – մեկ եզր է

Ani (capitale de l’Arménie bagratide), égl. St-Grégoire du roi Gaguik (1001-c. 1005, en ruine), tétraconque inscrite dans un polygone à 36 faces, inspirée de la cathédrale de Zvartnots. Avait l’aspect d’une rotonde à trois niveaux.
Restitution hypothétique : Stépan Mnatsakanian 1971, p. 73, fig. 38.

Անի (Բագրատունիների մայրաքաղաք), Գագկաշեն Ս. Գրիգոր եկ. (1001 — մոտ 1005 թթ., խոնարհված)։
Զվարթնոց տաճարից ներշնչված քառախորան եկեղեցի՝ ներգծված 36-նիստանի բազմանկյան մեջ։ Ունեցել է եռահարկ բոլորակի տեսք։
Վերակազմության վարկածը՝ Ստեփան Մնացականյան (1971 թ., էջ 73, նկ. 38):

Monastère de Noravank, égl. funéraire du prince Bourtel Orbélian (1331-1339). Lanternon vu du nord-ouest (restauré) : rotonde dodécastyle (à douze colonnettes).

Նորավանք, Բուրթել Օրբելյան իշխանի դամբարան-եկ. (1331-1339 թթ.): Լապտերի (վերականգնված) տեսքը հս.-ամ.-ից: 12 սյունակներով բոլորակ:

Բոլորակ

Կլոր եզրագծով (լայն իմաստով՝ նաև բազմանիստ, գրեթե շրջանաձև) կենտրոնագմբեթ* կառույց:
Քրիստոնյա աշխարհում նմանատիպ շատ եկեղեցիներ ներշնչված են 4-րդ դարում կառուցված Երուսաղեմի Սուրբ Հարության բոլորակաձև տաճարից:
Հայաստանում այդպիսի կառույցի օրինակ է Զվարթնոց տաճարը (մոտ 650 թ.), որտեղ քառախորան* միջուկը պարփակված է օղակաձև ճեմասրահով*: Վերջինս ուներ 32-նիստանի եզրագիծ, որը կառույցին բոլորակի տեսք էր հաղորդում:
Միջնադարյան և նոր ժամանակների* Հայաստանում տարբեր շինությունների վրա բազմաթիվ փոքրիկ բոլորակներ են հանդիպում:
Դրանք հաճախ կոնաձև գմբեթով* լապտերներ* են՝ հենված շրջանաձև սյունաշարի* վրա։ Տարբեր չափեր ունեցող այս մանրակառույցները* սովորաբար ունեն ութից տասներկու սյունակ և, հաճախ զանգ պարունակելով, կատարում են զանգակատան* գործառույթ։ Գտնվելով շինության տանիքի կենտրոնում՝ բաց երդիկից* վերև, լապտերները նաև պաշտպանում են շինության ներսը:
Փոքր բոլորակի ձև ունեցող լապտերներով շինությունների հիմնական տեսակներն են՝ գավիթները*/ժամատները* (առաջին թվագրված օրինակը Հոռոմոս վանքում է, 1038 թ.), եռահարկ դամբարան-եկեղեցիները* (14-րդ դ.), զանգակատները*, սյունասրահները*, նախամուտք-զանգակատները*: Փոքր չափերի բոլորակներ կարելի է տեսնել նաև Նոր ժամանակների բազիլիկ հատակագծով* բազմաթիվ եկեղեցիների երկթեք տանիքների* կենտրոնում:

Նոր ժամանակներ – մեկ եզր է
բազիլիկ հատակագիծ – մեկ եզր է
երկթեք տանիք – մեկ եզր է

Roue d’éternité

Ornement* circulaire dans lequel rayonnent des « pales » (« pétales ») concentriques, toutes courbées dans le même sens, évoquant un mouvement perpétuel. Cette sorte de roue est souvent vue comme un symbole d’éternité.
En Arménie, la roue d’éternité est présente tout au long des siècles à des emplacements divers, sur les façades des églises, sur des pierres tombales*, des khatchkars*…

pierre tombale – մեկ եզր է

Monastère de Haritj, égl. principale (1201), détail de la décoration sculptée de la faç. est. Roue d’éternité, avec traces de peinture blanche et rouge sur les pales.

Հառիճավանք, գլխ. եկ. (1201 թ.), ալ. ճակատի զարդաքանդակ։ Հավերժության անիվ՝ ճաղերին սպիտակ և կարմիր ներկի հետքերով։

Martiros, khatchkar érigé pour la fondation du village (1283). Roue d’éternité.

Մարտիրոս, գյուղի հիմնադրման առթիվ կանգնեցված խաչքար (1283 թ.): Հավերժության անիվ:

Հավերժության անիվ

Շրջանաձև զարդ*, որում համակենտրոն ճաղերը (սայրերը) կորացած են մի ուղղությամբ՝ ստեղծելով անընդհատ շարժման տպավորություն։ Անիվի այս տեսակը հաճախ դիտարկվում է որպես հավերժության խորհրդանիշ։
Հավերժության անիվը Հայաստանում կիրառվել է դարեր շարունակ: Այն կարելի է տեսնել եկեղեցիների ճակատներին, տապանաքարերի*, խաչքարերի* վրա և այլուր:

Éghéguis/Yéghéguis, cimetière juif, pierre tombale (1295). Trois roues d’éternité.

Եղեգիս, հրեական գերեզմանոց, տապանաքար (1295 թ.): Հավերժության անիվներ:

Rouleau (d’un arc)

Rang de claveaux*.
Le nombre de rouleaux d’un arc* est en principe dicté par le nombre d’éléments verticaux que comportent ses appuis*.
Lorsqu’un arc est composé de plusieurs rouleaux, chacun d’eux est en saillie par rapport au précédent.
En Arménie, aux Xe-XIe s., les rouleaux superposés, décalés, souvent élargis vers le haut et brisés*, concourent à l’élan vertical du volume intérieur des édifices.
Un bon exemple peut en être vu au monastère* de Haghbat, dans l’église principale Saint-Signe (c. 976-989). En correspondance avec les piliers fasciculés* qui les soutiennent, les arcs porteurs du tambour* de la coupole* ont trois rouleaux, progressivement élargis et légèrement brisés.

brisé – հղում դեպի Arc brisé
pilier(s) fasciculé(s) – մեկ եզր է

Monastère de Haghbat, égl. principale St-Signe (c. 976-989). Arcs à trois rouleaux. Coupe longitudinale d’après DAA 1 1968, p. 40.

Հաղբատ վանք, Ս. Նշան գլխ. եկ. (մոտ 976-989 թթ.): Եռաշերտ կամարներ: Երկայնական կտրվածքը՝ ըստ DAA 1-ի (1968 թ., էջ 40):

Կամարաշերտ

Կամարաքարերի* շերտ (շարք):
Կամարաշերտերի թիվը սկզբունքորեն կախված է կամարը* կրող հենարանների* ուղղահայաց տարրերի քանակից:
Երբ կամարը բաղկացած է մի քանի շերտերից, դրանցից յուրաքանչյուրը նախորդի համեմատությամբ ավելի ցցուն է:
Հայաստանում 10-11-րդ դդ. մեկը մյուսի վրա դրված և մեկը մյուսից ցցուն կամարաշերտերը, որոնք հաճախ սլաքաձև* են ու լայնանում են դեպի վեր, նպաստում են կառուցի ներքին ծավալի սլացիկությանը:
Այդպիսի օրինակ կարելի է տեսնել Հաղբատ վանքի* Ս. Նշան գլխավոր եկեղեցում (մոտ 976-989 թթ.): Մույթերը* խրձաձև* են, և համապատասխանաբար դրանց վրա հենված կամարներն ունեն երեք շերտ՝ աստիճանաբար լայնացող և փոքր-ինչ սլաքաձև:

Monastère de Haghbat, égl. principale St-Signe (c. 976-989). Vue intérieure vers l’abside et vers la coupole. Arcs à trois rouleaux.

Հաղբատ վանք, Ս. Նշան գլխ. եկ. (մոտ 976-989 թթ.): Ներքին տեսքը դեպի խորանը և գմբեթը: Եռաշերտ կամարներ: