Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale
Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան
P
Palmette (n. f.)
Motif* en forme de feuille de palmier stylisée, largement employé dans l’ornementation arménienne. Il peut prendre la forme d’un demi-cercle à tiges ou lobes rayonnants, ou d’une demi-feuille « de profil », ou encore d’une paire de telles demi-feuilles face à face ou dos à dos.
Variétés de palmettes dans l’ornementation sculptée des monuments arméniens du VIIe s.
D’après Nikolaï Tokarski 1961, p. 157-161 et Varazdat Haroutiounian 1992, p. 96, 100, 101.
Տարատեսակ արմավազարդերի շարք 7-րդ դարի հայկական հուշարձանների վրա:
Ըստ Նիկոլայ Տոկարսկու (1961 թ․, էջ 157-161) և Վարազդատ Հարությունյանի (1992 թ․, էջ 96, 100, 101):
Արմավազարդ, արմավենիկ
Ոճավորված արմավենու տերևի տեսք ունեցող նախշ*, որը լայնորեն կիրառվում է հայկական զարդարվեստում։ Այն կարող է հանդես գալ հետևյալ ձևերով՝
կիսաշրջանաձև՝ ճառագայթող ցողուններով կամ բլթակներով,
կիսված տերևի տեսքով,
կիսված զույգ տերևների տեսքով՝ դեմառդեմ կամ մեջք մեջքի։
Parasismique (adj.)
Se dit d’un procédé de construction ou d’un dispositif architectural qui permet d’éviter ou d’atténuer les effets destructeurs d’un séisme.
Il est fort probable que, conscients du risque sismique, les bâtisseurs arméniens recouraient à une série de choix et de dispositifs qui permettaient, au moins en partie, d’y faire face.
Parmi eux, on peut citer :
— Le choix du site et du sol,
— Des fondations* légères et souples,
— L’équilibre des masses,
— L’abaissement du centre de gravité,
— La préférence pour les compositions centrées à coupole*,
— La préférence pour les appuis engagés* et non libres,
— Une certaine « élasticité » conférée aux massifs muraux par les niches dièdres*,
— Dans la maçonnerie*, l’insertion de poutres en bois horizontales,
— Dans les appareils*, les chaînages et les liens endentés.
fondations – հղում դեպի Fondations
(-s-ով)
composition centrée à coupole – մեկ եզր է: Հղում դեպի Plan centré à coupole
appui engagé – մեկ եզր է:
niche dièdre – մեկ եզր է:
Սեյսմակայուն (ած.)
Բնորոշում է շինարարական և ճարտարապետական այն հնարքները, որոնք թույլ են տալիս խուսափել երկրաշարժի ավերիչ հետևանքներից կամ նվազեցնել դրանք։
Շատ հավանական է, որ, գիտակցելով երկրաշարժի վտանգը, հայ շինարարները հաշվի են առել մի շարք հանգամանքներ և կիրառել են հնարքներ, որոնց շնորհիվ հնարավոր է եղել գոնե մասամբ կանխել դրա ավերիչ հետևանքները:
Դրանցից կարելի է նշել՝
— Տեղանքի և հողի տեսակի ընտրությունը,
— Թեթև և ճկուն հիմքը*,
— Զանգվածների հավասարակշռվածությունը,
— Ծանրության կենտրոնի հնարավորինս ցածր տեղադրումը,
— Կենտրոնագմբեթ հորինվածքների* գերադասումը,
— Որմնահենարանների* գերադասումը ազատ հենարաններից,
— Երկնիստ խորշերի* միջոցով որմնային զանգվածներին որոշ ճկունություն հաղորդելը,
— Որմածքի* մեջ փայտե գերանների կիրառումը,
— Շարվածքների* մեջ շղթայակցումների և ատամնավոր կապերի օգտագործումը:
Կենտրոնագմբեթ հորինվածք – մեկ եզր է: Հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ հատակագիծ
երկնիստ խորշ – մեկ եզր է:
Parement (n. m.)
Revêtement mural en pierres taillées destiné à habiller (à couvrir) le noyau de la maçonnerie*.
Dans l’architecture arménienne, la technique de construction* comporte les deux parements d’un coffrage* dans lequel est versé blocage*.
Dans les régions du centre et du nord-est, les parements sont généralement faits de pierres volcaniques soigneusement taillées sur leur face extérieure, à joints vifs*, disposées en assises* régulières.
Les édifices se parent ainsi de revêtements rectilignes qui leur confèrent des silhouettes pures.
Du IVe au VIIe s. inclus, les parements sont épais, faits de pierres d’assez grandes dimensions (certaines peuvent mesurer trois mètres de long) qui pénètrent profondément dans le blocage et sont disposées horizontalement.
Au Moyen Âge au contraire, surtout à partir du XIIIe s., les revêtements sont formés de plaques plus fines, de dimensions relativement réduites, assez souvent disposées verticalement.
Compte tenu de la diversité chromatique des tufs d’Arménie, la répartition des pierres sur les façades, en apparence aléatoire, crée souvent de curieux effets de bigarrure polychrome. On recourt aussi à une bichromie régulière qui est rare jusqu’au VIIe s., devient plus fréquente au Moyen Âge, en particulier à la période des féodalités* (remparts d’Ani), et enfin se répand largement à la période moderne.
Elle permet de former des motifs, notamment celui de la croix, ou de souligner certains éléments architecturaux (chambranles de porte*, de fenêtre*, toits…), parfois même de décorer des surfaces murales entières (marqueteries*, damiers).
technique de construction – մեկ եզր է
joints vifs – մեկ եզր է
période des féodalités – մեկ եզր է
chambranle de fenêtre – մեկ եզր է
chambranle de porte – մեկ եզր է
marqueterie – հղում դեպի Marqueterie de pierre
Artzvaber (Vaspourakan, actuel village de Salmanağa, Turquie orientale), égl. Ste-Mère de Dieu (probablement années 630). Assise intérieure du tambour combinant pendentif et trompe (complétée de deux trompillons). Parement à bichromie régulière.
Photos Hraïr Hawk Khatcherian.
Արծվաբեր, Վասպուրական (ներկայիս Սալմանաղա գյուղ ալ. Թուրքիայում), Ս. Աստվածածին եկ. (հավանաբար 630-ական թթ.)։ Թմբուկի ներքին քարաշարք, որը համադրում է առագաստը և փողակամարը (լրացված է երկու փողակամարիկով): Կանոնավոր երկգույն երես(ա)պատվածք:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Monastère de Havouts Tar, « église de la colline » (fin XIIe-début XIIIe s.), faç. ouest. Parement à bichromie bigarrée (irrégulière).
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Հավուց Թառ վանք, «բլրի եկեղեցի» (12-րդ դ. վերջ-13-րդ դ. սկիզբ), ամ. ճակատ: Երկգույն խայտաբղետ (անկանոն) երես(ա)պատվածք:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Monastère de Saint-Thaddée (Vaspourakan, canton d’Artaz, actuel district de Makou, nord-ouest de l’Iran), égl. ancienne (1329, reconstruite en 1680-85), vue générale du nord-est. Parement à bichromie régulière.
Photo Ara Melikian.
Ս. Թադեի վանք (Վասպուրական, Արտազ նահանգ, ներկայիս Մակուի շրջան, Իրանի հս.-ամ.), հին եկ. (1329 թ., վերակառուցվել է 1680–85 թթ.): Ընդհանուր տեսքը հս.-ալ.-ից։ Կանոնավոր երկգույն երես(ա)պատվածք:
Լուս.՝ Արա Մելիքյան:
Երես(ա)պատում, երես(ա)պատվածք
Տաշած քարերից կազմված որմնային ծածկույթ, որը նախատեսված է որմածքի* միջուկը արտաքինից պատելու համար։
Հայ շինարվեստում* ընդունված է պատրաստել երկու երես(ա)պատվածքներից կազմված կաղապարամած* և դրա մեջ ավելանցել լիցք*։
Կենտրոնական և հյուսիս-արևելյան շրջաններում երես(ա)պատվածքները հիմնականում բաղկացած են արտաքինից խնամքով տաշված հրաբխային քարերից, չոր կցվածքով* շարված կանոնավոր քարաշարքերով*:
Այսպիսով, կառույցների մաքրագիծ ծավալները զուգվում են ուղիղ երես(ա)պատումներով:
4-ից 7-րդ դարը ներառյալ երես(ա)պատվածքները հաստ են՝ կազմված բավականին մեծ (երբեմն երեք մետր երկարությամբ) քարերից, որոնք խորը թափանցում են լիցքի մեջ և ձգվում հորիզոնական ուղղությամբ:
Միջնադարում, ընդհակառակը, հատկապես 13-րդ դարից սկսած, երես(ա)պատվածքներն արվել են ավելի բարակ սալերից, որոնք համեմատաբար փոքր չափերի են և հաճախ ուղղահայաց են դրված։
Հայկական տուֆի գունային բազմազանության շնորհիվ, քարերի պատահական թվացող դասավորությունը ճակատների վրա հաճախ բազմերանգ խայտաբղետության յուրահատուկ տպավորություն է թողնում: Կիրառվել է նաև երկգույն քարերի կանոնավոր համադրություն, որը հազվադեպ է հանդիպում մինչև 7-րդ դ., ավելի հաճախակիանում է Միջնադարում, մասնավորապես ավատատիրական ժամանակաշրջանում* (Անիի պարիսպներ) և ի վերջո լայնորեն տարածվում է նոր ժամանակներում*։
Այն հնարավորություն է տվել ստեղծելու նախշեր, մասնավորապես խաչաձև, կամ ընդգծելու ճարտարապետական որոշ տարրեր (դռան*/լուսամուտի պարակալներ*, տանիքներ և այլն), երբեմն նույնիսկ զարդարելու պատի ամբողջ մակերեսը երփնադրվագներով* և վանդակավոր նախշերով:
Հայ շինարվեստ – մեկ եզր է
չոր կցվածք – մեկ եզր է
ավատատիրական ժամանակաշրջան – մեկ եզր է
դռան պարակալ – մեկ եզր է
լուսամուտի պարակալ – մեկ եզր է
երփնադրվագ – հղում դեպի Քարե երփնադրվագ
նոր ժամանակներ – մեկ եզր է
Pastophorion (en grec), pastophorium (en latin) (pluriel : pastophoria)
Sacristie* (annexe liturgique) placée de part et d’autre de l’abside* principale, aux premiers siècles chrétiens.
Dans le monde orthodoxe précoce (paléobyzantin), ces annexes sont appelées prothesis (à gauche = au nord de l’abside) et diaconicon (à droite = au sud de l’abside). Dans la première étaient déposés les objets du culte, dans la deuxième, les vêtements sacerdotaux.
Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzine, plan hypothétique de l’édifice à la fin du Ve s., reconstitué à la suite des fouilles des années 1950. Pastophoria de part et d’autre de l’abside.
Plan d’après Alexandre Sahinian 1966, pl. XXIX.
Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, 5-րդ դ. վերջի ենթադրյալ հատակագիծը՝ վերակազմված 1950-ական թթ. պեղումներից հետո: Պաստոֆորիոններ խորանի երկու կողմերում:
Հատակագիծը՝ ըստ Ալեքսանդր Սահինյանի (1966 թ., աղ. XXIX):
Պաստոֆորիոն (հունարեն), պաստոֆորիում (լատիներեն)
Ավանդատուն* (օժանդակ ծիսական սենյակ) վաղ քրիստոնեական եկեղեցիների ավագ խորանի* երկու կողմերում:
Վաղ ուղղափառ (վաղ բյուզանդական) աշխարհում այս սենյակները կոչվում են պրոթեզիս (խորանից ձախ կողմ, հս.) և դիակոնիկոն (խորանից աջ կողմ, հվ.): Առաջինում պահվում էին պաշտամունքի առարկաները, երկրորդում՝ ծիսական զգեստները:
Pavement
Revêtement de sol fait de dalles de pierre, de carreaux de céramique ou de mosaïque*.
Dans les constructions funéraires, en particulier les gavits/jamatouns, le pavement est constitué de pierres tombales* plates (plaques tombales).
Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzine, plan hypothétique de l’édifice à la fin du Ve s., reconstitué à la suite des fouilles des années 1950. Pastophoria de part et d’autre de l’abside.
Plan d’après Alexandre Sahinian 1966, pl. XXIX.
Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, 5-րդ դ. վերջի ենթադրյալ հատակագիծը՝ վերակազմված 1950-ական թթ. պեղումներից հետո: Պաստոֆորիոններ խորանի երկու կողմերում:
Հատակագիծը՝ ըստ Ալեքսանդր Սահինյանի (1966 թ., աղ. XXIX):
Սալարկ, սալահատակ
Հատակի ծածկույթ՝ կազմված սալաքարերից, հախճասալիկներից կամ խճանկարից*:
Դամբանական կառույցներում, հատկապես գավիթներում/ժամատներում սալարկը կազմված է տափակ տապանաքարերից* (տապանասալերից):
Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzine, plan hypothétique de l’édifice à la fin du Ve s., reconstitué à la suite des fouilles des années 1950. Pastophoria de part et d’autre de l’abside.
Plan d’après Alexandre Sahinian 1966, pl. XXIX.
Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, 5-րդ դ. վերջի ենթադրյալ հատակագիծը՝ վերակազմված 1950-ական թթ. պեղումներից հետո: Պաստոֆորիոններ խորանի երկու կողմերում:
Հատակագիծը՝ ըստ Ալեքսանդր Սահինյանի (1966 թ., աղ. XXIX):
Peinture murale
Peinture exécutée sur les murs des édifices, principalement sur leur face intérieure, revêtue au préalable d’une couche d’enduit*.
On appelle « fresque* » la peinture murale appliquée sur un enduit encore frais (humide).
On observe en Arménie de très rares cas de motifs peints à l’extérieur des églises (p.ex. à Érérouyk/Yérérouyk). Plus fréquemment, on peut voir sur les façades extérieures des monuments médiévaux et sur les khatchkars*, des traces (mal conservées) de couleurs peintes sur certains ornements pour les rehausser.
La peinture murale était largement pratiquée en Arménie jusqu’à fin du VIIe s. : des traces l’attestent à l’intérieur de nombreuses églises du VIIe s.
Avec l’interruption de l’architecture sacrée par suite de l’occupation arabe (VIIIe-IXe s.) en Arménie, la peinture murale a elle aussi cessé de se pratiquer.
Elle a repris son cours durant la période des royaumes* (fin IXe-milieu XIe s.), mais a eu tendance à se raréfier dans les régions du centre et du nord-est, par suite du rejet du dogme de Chalcédoine* ; elle est cependant loin d’y avoir disparu. Elle s’est maintenue également dans les autres régions du pays, en particulier au Vaspourakan, où l’intérieur de l’église Sainte-Croix d’Aghtamar (915-921) était entièrement peint.
Des peintures murales du XIIIe s. d’inspiration ou de facture byzantino-géorgienne décorent quelques églises chalcédoniennes du nord de l’Arménie (Akhtala, Kobayr), tandis que quelques autres œuvres de la même période (p.ex. à Dadivank, Artsakh) appartiennent à la tradition arménienne.
Aux XVIIe-XVIIIe s., sous l’influence des opulentes églises de la Nouvelle-Djoulfa (Ispahan, Iran), se répand en Arménie orientale une abondante peinture murale. Son iconographie s’inspire de gravures ou de peintures européennes et son ornementation, de motifs persans.
période des royaumes – մեկ եզր է
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), portail ouest de la façade sud. Composition à trois médaillons, peinte en rouge sur le tympan, avec une croix pattée au centre et deux rosaces sur les côtés. Cette composition reproduit un motif fréquemment sculpté sur les linteaux de l’époque.
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), հվ. ճակատի ամ. շքամուտք: Կարմիր ներկով արված երեք վահանակներով պատկեր ճակատաքարի վրա. կենտրոնում՝ լայնավարտ խաչ և երկու կողմերում՝ մեկական վարդակ: Նույն դրվագը հաճախ քանդակված է այդ դարաշրջանի բարավորների վրա:
Aghtamar (Vaspourakan, actuelle Turquie de l’est), égl. Ste-Croix (915-921). Vue intérieure vers la coupole et vers les conques ouest et sud. Dans la conque ouest, en bas, à droite : l’Ascension ; un peu plus haut, à droite : l’Entrée à Jérusalem.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Աղթամար (Վասպուրական, այժմ՝ արևելյան Թուրքիա), Ս. Խաչ եկ. (915-921 թթ.): Ներքին տեսքը դեպի գմբեթ և դեպի ամ. ու հվ. խորաններ: Ամ. խորանում՝ ներքևի աջ մասում, Համբարձում, իսկ քիչ ավելի վեր՝ աջ կողմում, Մուտք Երուսաղեմ:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Որմնանկարչություն, Որմնանկար
Նկարչություն՝ արված կառույցների պատերին՝ հիմնականում դրանց ներքին երեսին, որը նախապես պատել են ծեփի* շերտով:
Ֆրեսկոն/ֆրեսկան որմնանկարի* այն տեսակն է, որն արվում է դեռ թարմ (թաց) ծեփի* վրա:
Հայաստանում շատ քիչ դեպքեր կան, երբ որոշ դրվագներ նկարված են եկեղեցիների արտաքին պատերին (օր. Երերույքում): Ավելի հաճախ միջնադարյան հուշարձանների արտաքին ճակատների և խաչքարերի վրա կարելի է տեսնել որոշ զարդեր շեշտող գունավոր ներկի հետքեր (վատ պահպանված):
Հայաստանում որմնանկարչությունը լայնորեն կիրառվել է մինչև 7-րդ դարի վերջը: Այդ են վկայում 7-րդ դարի բազմաթիվ եկեղեցիների ներսում պահպանված հետքերը:
Արաբական տիրապետության ժամանակ (8-9-րդ դդ.) կրոնական ճարտարապետության ընդհատմանը զուգընթաց, դադարել է կիրառվել նաև որմնանկարչությունը:
Բագրատունյաց թագավորության ժամանակաշրջանում* (9-րդ դ. վերջ – 11-րդ դ. կես) այն վերսկսվել է, բայց Քաղկեդոնի դավանանքի ժխտման հետևանքով Հայաստանի կենտրոնական և հյուսիս-արևելյան շրջաններում սկսել է նվազել, սակայն չի անհետացել:
Որմնանկարներ շարունակել են ստեղծել նաև երկրի մյուս շրջաններում՝ մասնավորապես Վասպուրականում, որտեղ Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու (915-921 թթ.) ներսն ամբողջությամբ նկարազարդ էր:
13-րդ դարում Հայաստանի հյուսիսային հատվածում մի քանի քաղկեդոնական եկեղեցիներ (Ախթալա, Քոբայր) զարդարվել են բյուզանդա-վրացական ներշնչմամբ արված որմնանկարներով, մինչդեռ այլ շրջաններում նույն դարի որոշ եկեղեցիների (օր.՝ Դադիվանքում, Արցախ) որմնանկարները պատկանում են հայկական ավանդույթին։
17-18-րդ դարերում Նոր Ջուղայի (Սպահան, Իրան) հայկական շքեղ եկեղեցիների ազդեցությամբ արևելյան Հայաստանում տարածվել է մի ճոխ որմնանկարչություն, որի պատկերագրությունը ներշնչված է եվրոպական փորագրություններից և նկարներից, իսկ զարդարանքը՝ պարսկական նախշերից:
Բագրատունյաց թագավորության ժամանակաշրջան – մեկ եզր է
Mrèn (années 630), intérieur de l’église, intrados de l’arc triomphal. Portraits de prophètes en médaillons.
Մրեն (630-ական թթ.), եկ. ներս, սրբազան կամարի ներսերես: Վահանակներում մարգարեների դիմանկարներ:
Pendentif
Portion triangulaire de sphère placée à l’écoinçon* des arcs* qui supportent le tambour* de la coupole*.
Les pendentifs permettent de passer directement du plan carré ou polygonal au plan circulaire, et donc de donner au tambour une forme cylindrique correspondant à l’assise* circulaire de la coupole.
Au contraire, les trompes*, qui ont précédé les pendentifs, assurent le passage du carré à l’octogone.
En Arménie, le pendentif est apparu sous une forme embryonnaire à la fin du VIe s. et sous sa forme achevée au milieu du VIIe s. Son premier exemple précisément daté se trouve à la cathédrale Saint-Grégoire d’Aroutj, (années 662-666). La ligne supérieure unissant les quatre pendentifs constitue une ceinture circulaire très régulière.
Aroutj, cathédrale St-Grégoire (662-666), vue intérieure vers l’ouest. Pendentifs.
Արուճ, Ս. Գրիգոր մայր տաճար (662-666 թթ.), ներքին տեսքը դեպի ամ.։ Առագաստներ:
Առագաստ
Գնդի եռանկյուն հատված, որը գտնվում է գմբեթի* թմբուկը* կրող կամարների* միջև: Այն հիշեցնում է փքված առագաստ և զբաղեցնում միջկամարային տարածքը*:
Առագաստը հնարավորություն է տալիս քառակուսի կամ բազմանկյուն պատկերից անմիջապես անցում կատարել դեպի շրջանաձև պատկեր: Այդպիսով, թմբուկը ստանում է գմբեթի շրջանաձև հիմքին համապատասխան գլանի ձև։
Ի տարբերություն առագաստի՝ ավելի վաղ ստեղծված փողակամարն* ապահովում է անցումը քառակուսուց դեպի ութանկյուն։
Հայաստանում առագաստն ի հայտ է եկել 6-րդ դարի վերջում՝ նախ սաղմնային տեսքով, ապա ավարտուն տեսք է ստացել 7-րդ դարի կեսերին: Առագաստի ստույգ թվագրված վաղագույն օրինակը գտնվում է Արուճի Ս. Գրիգոր մայր տաճարում (662-666 թթ.)։ Չորս առագաստները միավորող վերին գիծը շատ կանոնավոր շրջանաձև գոտի է կազմում։
միջկամարային տարածք – մեկ եզր է
Pendentif réticulé
Appellation conventionnelle désignant deux formes originales de pendentifs*, qui dérivent peut-être en partie l’une de l’autre et s’inscrivent dans les affinités entre architectures arménienne et islamique.
A) Présente aux XIIIe-XIVe s., une paire de triangles, pointe vers le bas, parfois richement sculptés, remplace le pendentif. Cette paire est souvent complétée, sur chacun des quatre côtés du carré central, par une imbrication de trois autres caissons triangulaires. Le tout forme une bande au bas du tambour* ou de la calotte* de la coupole*, par ex. dans les gavits*.
B) Aux XVIIe-XVIIIe s., un assemblage d’alvéoles rhombiques (en losange) occupe le pendentif avec, en bas, dans l’écoinçon*, un losange relativement grand et pointu et, en haut, deux ou plusieurs losanges plus petits.
Voir aussi : Bande réticulée, Réticulé
Monastère des Psaumes (Saghmossavank), gavit (déb. XIIIe s., peu après 1215), coupole basse vue d’en bas. Les caissons triangulaires qui occupent les pendentifs et ceux, tête-bêche, qui couvrent les portions intermédiaires sont dépourvus d’ornementation et seulement rehaussés par la moulure en boudin de leurs bords.
Սաղմոսավանք, գավիթ (13-րդ դ. սկիզբ, 1215 թ. քիչ անց): Ցածր գմբեթի տեսքը ներքևից։ Առագաստները կազմող և դրանց միջանկյալ հատվածները ոտուգլուխ ծածկող եռանկյունաձև խոռոչները զուրկ են նախշերից և միայն ուրվագծվում են իրենց եզրերի գլանաձև տրամատով։
Ցանցակերպ առագաստ
Պայմանական անվանում, որ տալիս ենք առագաստների* երկու ինքնատիպ ձևերի, որոնք թերևս մասամբ բխում են մեկը մյուսից ու հայ և մահմեդական ճարտարապետական փոխազդեցությունների արդյունք են:
Ա) 13-14-րդ դարերում մի զույգ եռանկյունիներ (երբեմն հարուստ զարդանախշերով), որոնց սուր ծայրերն ուղղված են դեպի ներքև, փոխարինում են առագաստին։ Այս զույգը հաճախ կենտրոնական քառակուսու չորս կողմերից յուրաքանչյուրում համալրվում է երեք այլ եռանկյունաձև զարդափոսերի (արկղաձև խորացումների) միահյուսմամբ: Դրանց ամբողջությունը գոտի է կազմում թմբուկի* ներքևի մասում կամ գմբեթի թասակի* վրա, օրինակ՝ գավիթներում*։
Բ) 17-18-րդ դարերում շեղանկյունաձև խոռոչների մի խումբ կազմում է առագաստը: Վերջինիս ներքևի մասում՝ միջկամարային տարածքում*, գտնվում է համեմատաբար մեծ և սրածայր շեղանկյունի, իսկ վերևում՝ ավելի փոքր երկու կամ ավելի շեղանկյունիներ։
Տե՛ս նաև Ցանցակերպ, Ցանցակերպ ժապավեն
Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzine, vue intérieure de la coupole (XVIIe s.). Un losange pointu épouse la forme de l’écoinçon, et plus haut, deux alvéoles rhombiques plus petites sont étirées horizontalement.
Photo Zaven Sargsian. Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, գմբեթի ներքին տեսքը (17-րդ դ.): Մի սուր շեղանկյուն լցնում է միջկամարային տարածքը, իսկ դրանից վերև երկու ավելի փոքր շեղանկյունաձև խոռոչներ հորիզոնական են ձգված:
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:
Période antique
Pour l’historiographie arménienne actuelle, l’Antiquité couvre toute la durée de l’« Arménie ancienne », depuis la chute de l’État d’Ourartou vers le début du VIe s. avant J.-C. jusqu’à la suppression de la royauté arsacide d’Arménie en 389 et 428 ap. J.-C.
La période antique en Arménie inclut donc :
— le règne des Orontides (Yèrvandounis), d’abord satrapes des Achéménides (c. Ve s. – c. 321 av. J.-C.), puis rois d’Arménie de c. 321 à 200 av. J.-C.
— le règne des Artachessides / Artaxiades, de 189 av. J.-C. jusqu’à l’an 1. Le plus célèbre représentant de cette dynastie est Tigrane II le Grand (95-55 av. J.-C.).
— le règne des Arsacides (66 – 428 ap. J.-C.), sous lesquels l’Arménie adopta le christianisme au début du IVe s. puis se dota d’un alphabet original.
Aroutj, cathédrale St-Grégoire (662-666), vue intérieure vers l’ouest. Pendentifs.
Արուճ, Ս. Գրիգոր մայր տաճար (662-666 թթ.), ներքին տեսքը դեպի ամ.։ Առագաստներ:
Անտիկ շրջան
Համաձայն ներկայիս հայ պատմագրության՝ Անտիկ շրջանն ընդգրկում է Հին Հայաստանի գոյության ողջ ժամանակահատվածը՝ սկսած ուրարտական պետության անկումից (Ք.ա. 6-րդ դ. սկիզբde) մինչև Արշակունիների թագավորության կործանումը 389 և 428 թթ.:
Այսպիսով, Հայաստանում անտիկ շրջանը ներառում է.
— Երվանդունիների թագավորության շրջանը, սկզբում որպես Աքեմենյանների սատրապներ (Ք.ա. մոտ 5-րդ դ. – Ք.ա. մոտ 321 թ.), այնուհետև՝ որպես Հայաստանի թագավորներ՝ Ք.ա. մոտ 321-200 թթ.:
— Արտաշեսյանների թագավորության շրջանը Ք.ա. 189-ից մինչև 1 թվականը։ Այս արքայատոհմի ամենահայտնի ներկայացուցիչը Տիգրան Բ Մեծն է (Ք.ա. 95-55 թթ.):
— Արշակունիների թագավորության շրջանը (66 – 428 թթ.), որոնց օրոք 4-րդ դ. սկզբին Հայաստանն ընդունեց քրիստոնեությունը, ապա ստեղծեց իր այբուբենը:
Période de l’Âge d’or (=Âge d’or, Premier Âge d’or de l’architecture arménienne)
Voir : Âge d’or du VIIe siècle
Ոսկեդար (Հայ ճարտարապետության առաջին Ոսկեդար)
Ոսկեդար (Հայ ճարտարապետության առաջին Ոսկեդար)
Période de transition avant l’Âge d’or
Période intermédiaire dans l’histoire de l’architecture arménienne, qui dure de c. 590 à c. 630.
Cette étape intervient après les trois premiers siècles chrétiens marqués par les compositions longitudinales* sans coupole* et par une certaine hétérogénéité.
Cette période de transition combine archaïsmes et innovations, et prépare la floraison des structures à coupole, dans un style unifié, caractéristique de l’Âge d’or*.
compositions longitudinales – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan longitudinal
Âge d’or – մեկ եզր է
La cathédrale* d’Avan (années 590) est caractéristique de la période de transition*. D’une part, le portail*, les arcs de fenêtre* et le fronton*, dont seule la bande horizontale est visible en haut de la façade ouest, appartiennent encore à la période paléochrétienne*, d’autre part, la composition à coupole sur espace rayonnant* est très novatrice et annonce les développements du VIIe s.
période de transition – մեկ եզր է
arc de fenêtre – մեկ եզր է
période paléochrétienne – մեկ եզր է
composition à coupole sur espace rayonnant – հղում դեպի Plan centré à coupole rayonnant
Avan, cathédrale (années 590).
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 301.
Ավան, մայր տաճար (590-ական թթ.):
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ., էջ 301):
Նախաոսկեդարյան անցումային շրջան
Հայ ճարտարապետության պատմության մեջ անցումային ժամանակաշրջան, որը ձգվել է մոտ 590-ից մինչև մոտ 630 թ.:
Քրիստոնեության առաջին երեք դարերին հատուկ անգմբեթ երկայնական հորինվածքներին* և որոշակի տարասեռությանը հաջորդում է անցումային մի փուլ, որը, միավորելով հնաբանություններն ու նորարարությունները, հող է նախապատրաստում գմբեթավոր կառույցների ծաղկուն շրջանի համար՝ Ոսկեդարին* բնորոշ միասնական ոճով:
երկայնական հորինվածքներ – մեկ եզր է, հղում դեպի Երկայնական հատակագիծ
Անցումային շրջանին* բնորոշ է Ավանի մայր տաճարը* (590-ական թթ.)։ Մի կողմից՝ շքամուտքը*, կամարունքերը* և ճակտոնը* (որի միայն հորիզոնական ժապավենն է տեսանելի ամ. ճակատի վերևում) դեռևս պատկանում են վաղ քրիստոնեական շրջանին*, մյուս կողմից՝ կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հորինվածքը* շատ նորարարական է և ազդարարում է 7-րդ դարի զարգացումները։
Անցումային շրջան – մեկ եզր է
Մայր տաճար – մեկ եզր է
Վաղ քրիստոնեական շրջան – մեկ եզր է
կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հորինվածք – մեկ եզր է, հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հատակագիծ
Avan, cathédrale. Vue générale du sud-ouest.
Ավան, մայր տաճար: Ընդհանուր տեսքը հվ.-ամ.-ից։
Période des féodalités (= Période postseldjoukide)
Période faisant suite à la domination turque seldjoukide, et allant de la fin du XIIe au milieu du XIVe s., durant laquelle l’architecture arménienne, notamment monastique, connaît un troisième essor.
D’abord intégrée au royaume de Géorgie, puis soumise au joug mongol, l’Arménie du nord-est reste alors administrée par de puissants seigneurs locaux qui soutiennent le développement d’un art brillant et original. Cet essor prend fin au milieu du XIVe s. par suite des graves désordres qui accompagnent l’effondrement de l’État mongol.
L’ensemble le plus emblématique de la période des féodalités est le monastère de Haritj (XIIIe s.) et en particulier son église principale Ste-Mère de Dieu qui fut bâtie en 1201, après la libération de ces territoires de la domination turque. Les premiers princes de l’Arménie d’alors, les frères Zakaré et Ivané, vassaux de la reine Tamar de Géorgie, acteurs de cette reconquête et commanditaires de l’église, sont figurés en haut de la façade orientale. L’élégante construction se pare d’un assez riche décor sculpté qui retient l’attention par sa grande originalité.
À la même époque, sur la rive nord-est de la Méditerranée, le royaume d’Arménie en Cilicie (1198-1375) constitue un autre foyer culturel et artistique très fécond.
Monastère de Haritj (XIIIe s.), vue générale du sud.
Հառիճավանք (13-րդ դ.), ընդհանուր տեսքը հվ.-ից:
Monastère de Haritj (XIIIe s.), abbatiale Ste-Mère de Dieu (1201), haut de la faç. orientale. Haut-relief figurant les frères Zakaré et Ivané.
Հառիճավանք (13-րդ դ.), Ս. Աստվածածին գլխ. եկ. (1201 թ.): Ալ. ճակատի վերևում Զաքարե և Իվանե եղբայրների բարձրաքանդակն է:
Ավատատիրական շրջան
(= Հետսելջուկյան շրջան)
Թուրք-սելջուկյան տիրապետությանը հաջորդող ժամանակաշրջան՝ 12-րդ դ. վերջից մինչև 14-րդ դ. կեսերը, որի ընթացքում հայ ճարտարապետությունը, մասնավորապես վանականը, իր երրորդ վերելքն ապրեց։
Հյուսիսարևելյան Հայաստանը, չնայած սկզբում մաս կազմելով վրաց թագավորության, այնուհետև ենթարկվելով մոնղոլական լծին, շարունակեց կառավարվել տեղական հզոր իշխանների կողմից, որոնք նպաստեցին փայլուն ու ինքնատիպ արվեստի զարգացմանը: Այս վերելքն ավարտվեց 14-րդ դ. կեսերին, երբ լուրջ խռովությունների արդյունքում փլուզվեց մոնղոլական տերությունը:
Ավատատիրական շրջանի խորհրդանիշը Հառիճավանքն է (13-րդ դ.) իր գլխավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցով, որը կառուցվել է 1201 թվին՝ այդ տարածքը թուրքական լծից ազատագրելուց հետո։ Արևելյան ճակատի վերևում պատկերված են այդ ժամանակվա Հայաստանի առաջին իշխանները՝ վրաց Թամար թագուհու վասալներ Զաքարե և Իվանե եղբայրները, որոնք այդ վերանվաճման գլխավոր դերակատարներն էին և եկեղեցու պատվիրատուները։ Նրբագեղ կառույցն աչքի է ընկնում գեղազարդ հարուստ քանդակներով, որոնք գրավում են իրենց ինքնատիպությամբ։
Այդ ընթացքում ևս մեկ բեղմնավոր մշակութային և գեղարվեստական կենտրոն էր Միջերկրական ծովի հս.-ալ. ափին ծնունդ առած Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը (1198-1375 թթ.):
Monastère de Haritj (XIIIe s.), abbatiale Ste-Mère de Dieu (1201), vue du sud-est.
Հառիճավանք (13-րդ դ.), Ս. Աստվածածին գլխ. եկ. (1201 թ.), տեսքը հվ.-ալ.-ից։
Période des royaumes (= Période postarabe)
Période faisant suite à la domination arabe et allant de la fin du IXe au milieu du XIe s. Elle est marquée par la formation de plusieurs royaumes arméniens, dont le principal était celui des Bagratides d’Ani, et par un impétueux développement de la culture et des arts.
La ville d’Ani « aux mille et une églises » est l’un des symboles de la période des royaumes. Fondée par Achot le Miséricordieux en 961, elle fut la capitale du principal royaume arménien de l’époque, celui des Bagratides. Elle tomba aux mains des Byzantins en 1045, avant d’être prise par les Turcs seldjoukides en 1064. Bien que l’activité architecturale, pour la période considérée, n’ait duré que huit décennies, la ville se couvrit alors de nombreux édifices d’un grand intérêt.
Chef-d’œuvre de l’architecte Trdat/Tiridate, la cathédrale d’Ani (989-1001) est le monument emblématique de la période. Bien que très endommagée (sa restauration a commencé en 2018), elle illustre les traits caractéristiques de l’école architecturale d’Ani*, notamment l’élégance des lignes. Celle-ci se manifeste, entre autres, dans la finesse de la colonnade-arcature aveugle* qui couvre ses façades.
colonnade-arcature aveugle – մեկ եզր է
Ani, partie sud-ouest du site avec notamment la citadelle, vue depuis le sud-est.
Անիի հնավայրի հվ.-ամ. մասը` միջնաբերդը, տեսքը հվ.-ալ.-ից։
Բագրատունյաց շրջան (= Հետարաբական շրջան)
Արաբական տիրապետությանը հաջորդող ժամանակաշրջան՝ 9-րդ դ. վերջից մինչև 11-րդ դ. կեսերը։ Նշանավորվում է մի քանի հայկական թագավորությունների ձևավորմամբ, որոնցից գլխավորը Անիի Բագրատունյաց թագավորությունն էր, և մշակույթի ու արվեստի բուռն վերելքով։
961 թ. Աշոտ Ողորմած թագավորի հիմնած «հազար ու մի եկեղեցիների» քաղաք Անին հայկական գլխավոր թագավորության մայրաքաղաքն էր և Բագրատունյաց շրջանի խորհրդանիշներից մեկը: 1045 թ. այն գրավվել է բյուզանդացիների, այնուհետև 1064 թ. սելջուկ-թուրքերի կողմից։ Ընդամենը ութ տասնամյակ տևած եռուն շինարարության արդյունքում քաղաքը ձեռք է բերել հարուստ ճարտարապետական ժառանգություն:
Տրդատ ճարտարապետի գլուխգործոց Անիի մայր տաճարը (989-1001 թթ.) դարաշրջանի ամենանշանավոր հուշարձանն է: Թեև շատ վնասված է (վերականգնումը սկսվել է 2018 թ.), սակայն ի ցույց է դնում Անիի ճարտարապետական դպրոցին բնորոշ տարրերը, հատկապես՝ գծերի նրբագեղությունը: Հուշարձանի ճակատները զարդարող խուլ սյունակամարաշարը* այդ նրբագեղության վառ օրինակներից է։
խուլ սյունակամարաշարը – մեկ եզր է
Ani, cathédrale (989-1001), vue du sud-est.
Անի, մայր տաճար (989-1001 թթ.), տեսքը հվ.-ամ.-ից։
Période hellénistique
Période de l’Antiquité* qui s’étend de la mort d’Alexandre le Grand (323 av. J.-C.) à l’établissement de la domination romaine sur le Proche-Orient au Ier s. av. J.-C.
Elle est marquée, sur la vaste étendue conquise par le Macédonien, par l’introduction de l’influence grecque et par la création, dans chaque région, de synthèses entre l’hellénisme et la culture locale. C’est aussi le début de la pénétration culturelle grecque en Arménie qui vient croiser le courant iranien, déjà fort dans ce pays.
Période de l’Antiquité – մեկ եզր է, հղում դեպի Période antique
Statuette de la déesse Aphrodite (IIe-Ier s. av. J.-C.), marbre blanc (58 cm de haut). Découverte lors des fouilles de la capitale Artachat (fondée c. 189 av. J.-C.), cette œuvre probablement importée de Grèce est l’un des nombreux témoignages de la culture hellénistique en Arménie antique.
Photo : Musée d’Histoire de l’Arménie.
Աֆրոդիտե աստվածուհու արձանը (Ք.ա. 2-ից 1-ին դդ.), սպիտակ մարմար, բարձրությունը՝ 58 սմ: Հայտնաբերվել է Արտաշատ մայրաքաղաքի (հիմն. Ք.ա. մոտ 189 թ.) պեղումների ժամանակ: Հավանաբար Հունաստանից բերված այս գործը անտիկ Հայաստանում հելլենիստական մշակույթի բազմաթիվ վկայություններից մեկն է։
Լուս.՝ Հայաստանի պատմության թանգարան:
Հելլենիստական շրջան
Անտիկ շրջանի* ժամանակահատված, որը սկսվում է Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահից հետո (Ք.ա. 323 թ.) և շարունակվում մինչև հռոմեական տիրապետության հաստատումը Մերձավոր Արևելքում (Ք.ա. 1-ին դ.):
Այն նշանավորվում է Մակեդոնացու նվաճած հսկայական տարածքների վրա հունական ազդեցությամբ և այդ տարածքներից յուրաքանչյուրում հունական ու տեղական մշակույթների սինթեզի ձևավորմամբ: Հենց այս շրջանում է սկսվում հունական մշակույթի ներթափանցումը Հայաստան, որտեղ արդեն առկա էր իրանական ուժեղ ազդեցությունը։
Անտիկ շրջան – մեկ եզր է
Période médiévale (= Moyen Âge)
Désigne traditionnellement, en Europe occidentale, la période « moyenne » entre l’Antiquité* et la Renaissance.
On estime que le Moyen Âge a commencé en 476 avec la chute du dernier empereur romain d’Occident sous le coup des invasions barbares, et s’est achevé à la fin du XVe s. avec la Renaissance et l’« ère des découvertes ».
En Arménie, la situation est différente. Le tournant de l’adoption du christianisme au début du IVe s. donne naissance à une ère de règne quasi absolu de la religion chrétienne qui dure jusqu’aux Temps modernes* (XVIIe-XIXe s.). Mais la fin du IVe-début du Ve s. est marquée par la disparition de la souveraineté nationale sur l’ensemble du territoire arménien. Néanmoins les Ve-VIIe s. constituent une période spécifique de grand essor culturel. Celle-ci correspond à ce que l’on appelle souvent en Occident « Antiquité tardive » et, en Arménie, « haut Moyen Âge ».
Dans le présent glossaire, il est proposé de considérer que, pour ce qui est de l’Arménie, la période médiévale (= le Moyen Âge) a duré du début de la Période des royaumes* (fin du IXe s.) jusqu’au début des Temps modernes (XVIIe s.).
Antiquité – հղում դեպի Période antique
Temps modernes – մեկ եզր է
Période des royaumes – մեկ եզր է
Միջնադարյան շրջան (= Միջնադար, Միջին դարեր)
Արևմտյան Եվրոպայի պատմության մեջ ավանդաբար Միջնադար է համարվում Անտիկ շրջանի* և Վերածննդի միջև ընկած ժամանակաշրջանը:
Ընդունված է, որ այն սկսվել է 476 թվին՝ բարբարոս ցեղերի արշավանքների (Ժողովուրդների մեծ գաղթի) արդյունքում Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկմամբ և ավարտվել 15-րդ դարի վերջին, երբ սկսվեցին Վերածնունդն ու Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների դարաշրջանը։
Հայաստանում իրավիճակն այլ է. 4-րդ դ. սկզբին քրիստոնեության ընդունման շրջադարձը սկիզբ է դնում քրիստոնեական կրոնի գրեթե բացարձակ իշխանությանը, որը շարունակվում է մինչև Նոր ժամանակները* (17-19-րդ դդ.)։ 4-րդ դ. վերջում և 5-րդ դ. սկզբին Հայաստանը կորցնում է իր ողջ տարածքի նկատմամբ լիարժեք իշխանությունը, սակայն 5-7-րդ դարերը նշանավորվում են մշակութային աննախադեպ վերելքով: Այս ժամանակահատվածն արևմուտքում հաճախ անվանում են «ուշ անտիկ շրջան», իսկ Հայաստանում՝ «վաղ միջնադար»։
Սույն բառարանում առաջարկվում է ընդունել, որ Հայաստանում միջնադարյան շրջանը (Միջնադարը, Միջին դարերը) տևել է Բագրատունյաց շրջանի* սկզբից (9-րդ դ. վերջ) մինչեւ Նոր ժամանակների սկիզբը (17-րդ դ.)։
Անտիկ շրջան – մեկ եզր է
Նոր ժամանակներ – մեկ եզր է
Բագրատումյաց շարջան – մեկ եզր է
Période paléochrétienne
Période d’adoption et d’affermissement du christianisme, qui correspond, en Arménie, aux ive, ve et vie siècles.
Elle est marquée ici par l’adoption du christianisme, la création de l’alphabet arménien, le premier âge d’or de la littérature et l’élaboration de la première architecture chrétienne.
En architecture, à côté des martyria* et des mausolées*, prédominent les compositions longitudinales* sans coupole* à une ou trois nefs* (basiliques*). Apparaissent aussi les premières structures à coupole.
composition longitudinale – մեկ եզր է,
Վաղ քրիստոնեական շրջան
Քրիստոնեության ընդունման և տարածման սկզբնական շրջանը, որը Հայաստանում ընդգրկում է 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ դարերը։
Հայաստանում այս շրջանը նշանավորվում է քրիստոնեության ընդունմամբ, հայոց գրերի ստեղծմամբ, հայ գրականության առաջին ոսկեդարով և քրիստոնեական ճարտարապետության առաջին կոթողների ստեղծմամբ:
Ճարտարապետության մեջ մարտիրոսարանների* և դամբարանների* կողքին գերակշռում են երկայնական անգմբեթ* հորինվածքները*՝ միանավ* մատուռները և եռանավ* բազիլիկները*: Ի հայտ են գալիս նաև առաջին գմբեթավոր կառույցները:
երկայնական հորինվածք – մեկ եզր է, հղում դեպի Երկայնական հատակագիծ
անգմբեթ – հղում դեպի Գմբեթ
Période néolithique (= Âge de la pierre polie)
Voir : Néolithique
Նոր քարի դար (Նեոլիթ)
Période postarabe (= Période des royaumes)
Voir : Période des royaumes
Հետարաբական շրջան (= Բագրատունյաց ժամանակաշրջան)
Տե՛ս Բագրատունյաց ժամանակաշրջան
Période préarabe
Seconde moitié de l’Âge d’or* du VIIe s. durant laquelle la domination arabe, ne s’étant pas encore appesantie sur l’Arménie, n’entrave pas son développement.
Âge d’or – մեկ եզր է
Նախարաբական / Նախաարաբական շրջան
Ոսկեդարի* (7-րդ դ.) երկրորդ կեսն ընդգրկող ժամանակաշրջան, որի ընթացքում արաբական տիրապետությունը, դեռևս ծանր հետևանքներ չթողնելով Հայաստանի վրա, չխոչընդոտեց նրա վերելքը։
Période préhistorique (préhistoire)
Période qui, sur le plateau d’Arménie, commence avec les premières traces de présences humaines à la période paléolithique, il y a plus de deux millions d’années, et dure jusqu’à la première période historiquement documentée, celle de l’État d’Ourartou* (IXe-VIIe s. av. J.-C.).
En Arménie la préhistoire se subdivise en cinq étapes :
a) La période paléolithique qui couvre l’essentiel de la préhistoire, une très longue durée d’environ deux millions d’années.
b) La période néolithique* qui correspond approximativement aux IXe-Ve millénaires av. J.-C.
c) L’âge du cuivre* qui, comme on l’estime, dure du Ve au IIIe millénaires av. J.-C.
d) L’âge du bronze* qui s’étend à peu près du début du IIIe millénaire aux XIIIe-XIIe s. av. J.-C.
e) Le début de l’âge du fer* qui a duré du XIIe au VIe s. av. J.-C. La seconde partie de cette période, marquée par le développement du royaume d’Ourartou* (IXe-VIIe s. av. J.-C), correspond au début de la période historique.
Նախապատմական շրջան
(նախնադարյան շրջան, նախնադար)
Ժամանակաշրջան, որը Հայկական լեռնաշխարհում սկսվում է ավելի քան երկու միլիոն տարի առաջ՝ Հին քարի դարում (Պալեոլիթ), մարդու բնակության առաջին հետքերով և շարունակվում մինչև պատմականորեն վավերագրված առաջին ժամանակաշրջանը Ուրարտու* պետության (Ք.ա. 9-7-րդ դդ.) կազմավորմամբ:
Հայաստանում նախնադարը բաժանվում է հինգ փուլերի.
ա) Հին քարի դար (Պալեոլիթ), որն ընդգրկում է նախնադարի մի շատ երկար ժամանակահատված՝ մոտ երկու միլիոն տարի:
բ) Նոր քարի դար* (Նեոլիթ), որն ընդգրկում է մոտավորապես Ք.ա. 9-5-րդ հազարամյակները:
գ) Պղնձի դար*, որն, ըստ ընդունված կարծիքի, ընդգրկում է Ք.ա. 5-3-րդ հազարամյակները։
դ) Բրոնզի դար*, որն սկսվել է Ք.ա. մոտ 3-րդ հազարամյակի սկզբին և տևել մինչև Ք.ա. 13-12-րդ դարերը:
ե) Երկաթի դարի* սկիզբ, որն ընդգրկում է Ք.ա. 12-6-րդ դարերը: Այս շրջանի երկրորդ կեսը, որը նշանավորվում է Ուրարտուի* թագավորության կազմավորմամբ (Ք.ա. 9-7-րդ դդ.), համապատասխանում է պատմական շրջանի սկզբին։
Pied-droit, piédroit (n. m.)
Chacun des deux montants (= des deux appuis engagés*) qui font saillie sur les côtés d’une porte et supportent l’arc* d’un portail*.
appui engagé – մեկ եզր է
Typologie sélective de pieds-droits des Ve-XIe siècles, coupes horizontales. D’après Chəmavon Azatian 1987, p. 11, fig. 4 et p. 16, fig. 11).
5-11-րդ դդ. շքամուտքի որմնահենարանների տարատեսակներ, հորիզոնական կտրվածքներ: Ըստ Շմավոն Ազատյանի, 1987, էջ. 11, նկ. 4 և էջ 16, նկ. 11):
Շքամուտքի որմնահենարան
Դռան երկու կողքերին գտնվող որմնահենարաններից* յուրաքանչյուրը: Դրանց վրա է հենվում շքամուտքի* կամարը*:
Fort d’Amberd, égl. dite Vahramachèn (1026), faç. sud. Portail à pieds-droits en forme de demi-colonne fasciculée (faisceau de six colonnettes).
Ամբերդ ամրոց, Վահրամաշեն եկ. (1026 թ.), հվ. ճակատ: Շքամուտքի որմնահենարաններ խրձաձև կիսասյան տեսքով (վեց սյունակերով խուրձ):
Piédestal
Support* en pierre, de plan carré ou rectangulaire, sur lequel se dresse un monument vertical de dimensions assez modestes (statue, colonne*, stèle*, etc.).
En Arménie, le piédestal se présente généralement comme une plateforme à plusieurs marches (sorte de crépis*). Il est souvent surmonté d’une base* cubique dont la face supérieure comporte une cavité appelée mortaise* dans laquelle se fixe le bas du monument vertical.
Dans l’Arménie des premiers siècles chrétiens (IVe-VIe s.) et jusqu’à l’Âge d’or* inclus (VIIe s.), on trouve sur de tels piédestaux des monuments verticaux « mineurs » : les croix de pierre* isolées et les monuments crucifères à stèle quadrilatérale* ou à colonne*.
Dans le cas des plaques à croix dites khatchkar*, qui se multiplient à partir du IXe s., le piédestal se réduit généralement à une base monolithe. Celle-ci consiste en un bloc en forme de parallélépipède, creusé sur sa face supérieure d’une mortaise dans laquelle s’encastre le tenon* (sorte de dent) saillant au bas de la plaque.
Les khatchkars disposés en rang devant une série de tombes et ceux appartenant au type de la chapelle-khatchkar* s’appuient parfois sur des maçonneries* plus volumineuses.
Âge d’or – մեկ եզր է
croix de pierre – մեկ եզր է
monument crucifère à stèle quadrilatérale – մեկ եզր է
monument crucifère à colonne – մեկ եզր է
Ochakan, monument à colonne (à l’origine crucifère) (c. IVe-VIe s.). À son pied, piédestal à nombreux gradins, reconstitué.
Օշական, սյունով հուշարձան (նախկինում խաչակիր) (մոտ 4-6-րդ դդ.): Վերականգնված բազմաստիճան պատվանդան՝ սյան տակ:
Arindj, cimetière médiéval. Piédestaux de khatchkars de forme et de hauteur diverses.
Առինջ, միջնադարյան գերեզմանոց: Խաչքարերի պատվանդաններ՝ տարբեր ձևի և բարձրության:
Պատվանդան
Քարե հենարան*, քառակուսի կամ ուղղանկյուն հատակագծով, որի վրա կանգնեցվում է բավական համեստ չափերի ուղղաձիգ տարր (արձան, սյուն*, կոթող* և այլն)։
Հայաստանում պատվանդանը սովորաբար մի քանի աստիճաններով հարթակ է՝ գետնախարսխի* տեսքով: Դրա վրա հաճախ տեղադրվում է խորանարդաձև խարիսխ*՝ վերին երեսին բացված թորիծով* (խոռոչով), որի մեջ ամրացվում է ուղղաձիգ հուշարձանի ստորին հատվածը:
Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման առաջին դարերից (4-6-րդ դդ․) մինչև Ոսկեդարը* ներառյալ (7-րդ դ․) այսպիսի պատվանդանների վրա էին կանգնեցվում փոքրածավալ ուղղաձիգ հուշարձաններ՝ առանձին կանգնած թևավոր խաչեր*, և խաչակիր հուշարձաններ*՝ քառակող կոթողով* կամ սյունով*։
9-րդ դարից տարածում ստացած խաչքարերի* դեպքում պատվանդանը հիմնականում վերածվում է միակտուր խարսխի։ Այն քարե զուգահեռանիստ է, որի վերին երեսին փորված թորիծի մեջ ամրացվում է խաչքարի ստորին հատվածում ցցված բութակը* (ատամնաձև ոտիկը)։
Գերեզմանների դիմաց շարքով կանգնեցված խաչքարերը և խաչքարամատուռները* երբեմն հենված են ավելի ծավալուն որմածքների* վրա։
թևավոր խաչ – մեկ եզր է
խաչակիր հուշարձան՝ քառակող կոթողով – մեկ եզր է, հղում դեպի Խաչակիր քառակող կոթողով հուշարձան
խաչակիր հուշարձան՝ սյունով – մեկ եզր է, հղում դեպի Խաչակիր սյունով հուշարձան
Talin, monument à stèle quadrilatérale (à l’origine crucifère) (c. VIIe s.), près de la chapelle Ste-Mère de Dieu. À son pied, piédestal à gradins reconstitué.
Թալին, քառանիստ կոթողով հուշարձան (նախկինում խաչակիր) (մոտ 7-րդ դ.)՝ Ս. Աստվածածին մատուռի մոտ: Վերակազմված աստիճանավոր պատվանդան կոթողի տակ:
Pierre tombale
Pierre monolithe placée sur le sol comme un marqueur de surface signalant l’inhumation (la sépulture, la tombe) située quelques dizaines de centimètres sous elle.
Comme celle-ci, la pierre tombale est orientée* (tournée vers l’est) et, par ses dimensions (entre quelques dizaines de centimètres et deux mètres de long), indique approximativement l’âge du défunt. Elle porte parfois une inscription* (épitaphe) qui renseigne sur le défunt, et est parfois décorée, en particulier aux temps modernes.
À partir du IXe s., une plaque en pierre à croix dite khatchkar*, en principe porteuse d’une épitaphe datée, est souvent dressée à une courte distance à l’est de la pierre tombale.
orienté – հղում դեպի Orientation
La forme de la pierre tombale chrétienne en Arménie évolue au fil des siècles.
1. De la période paléochrétienne* jusqu’au début du Moyen Âge* (c. IVe-Xe s.), la pierre tombale a principalement l’aspect d’un parallélépipède rectangle, dont le haut a la forme d’un volume à deux pentes (une « bâtière* »). Durant les premiers siècles, conservant sans doute la forme des couvercles de sarcophages préchrétiens, le parallélépipède est peu élevé et les pentes sont peu marquées.
période paléochrétienne – մեկ եզր է
Moyen Âge – մեկ եզր է
2a. Au Moyen Âge* (fin IXe-XIVe s.), cette forme se maintient, mais sa hauteur et l’inclinaison de ses versants augmentent.
2b. Apparaît aussi un nouveau type où la bâtière est remplacée par un « berceau* » (un demi-cylindre).
2c. Depuis le début du Moyen Âge (fin IXe -Xe s.) une autre catégorie de pierres tombales existe également, que l’on peut appeler « plaques tombales ». Ce sont d’assez fines plaques rectangulaires en très faible saillie sur le sol, voire ne dépassant pas son niveau. Elles sont propres aux sépultures placées à l’intérieur des jamatouns*/gavits* (narthex*) et des mausolées*. Il s’en trouve aussi à l’extérieur, surtout dans les cimetières.
Moyen Âge – հղում դեպի Période médiévale
3. On trouve souvent, principalement à la fin du Moyen Âge (XVIe s.) et aux Temps modernes* (XVIIe-XIXe s.), des pierres tombales en forme de bélier, caractérisées par des cornes à fortes volutes. Ce type est présent également dans les cimetières musulmans. Certains auteurs lient son origine aux tribus turcomanes des Moutons blancs et des Moutons noirs apparues en Arménie et en Anatolie au XIVe s. Dans les cimetières yézidis on rencontre également des pierres tombales en forme de cheval.
4. Aux Temps modernes (XVIIe-XIXe s.), la forme la plus répandue est un parallélépipède rectangle qui porte de nombreuses sculptures en bas-relief représentant le défunt dans des scènes de la vie quotidienne, de festin, de travail ou symboliques.
Temps modernes – մեկ եզր է
Vagharchapat/Étchmiadzine, extrémité est de la cour de l’égl. Ste-Hripsimé, mausolée présumé des vierges hripsimiennes. Fragment de couvercle de sarcophage (p.ê. IVe s.). Cette forme a probablement servi de modèle aux premières pierres tombales chrétiennes.
Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Հռիփսիմե եկ.-ու բակի արևելյան ծայր, Հռիփսիմյանց կույսերի ենթադրյալ դամբարան: Քարատապանի կափարիչի հատված (գուցե 4-րդ դ.): Այս ձևը հավանաբար օրինակ է ծառայել քրիստոնեական առաջին տապանաքարերի համար:
Vagharchapat/Étchmiadzine, à quelques mètres au sud des vestiges de la chapelle mononef Ste-Mariané. Pierre tombale du prince Khatchian Aravéghian (VIIe s.). Forme sans doute inspirée de celle des couvercles de sarcophages.
Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Մարիանե միանավ մատուռից մի քանի մետր հվ. գտնվող Խաչյան Առավեղյան իշխանի տապանաքարը (7-րդ դ.), որի ձևը հավանաբար ներշնչված է քարատապանների կափարիչների ձևից:
Aroutj, cathédrale St-Grégoire. Cimetière autour de la cathédrale avec divers types de pierres tombales médiévales.
Արուճ, Ս. Գրիգոր մայր տաճար: Միջնադարյան տապանաքարերի զանազան տեսակներ տաճարի շուրջը տարածվող գերեզմանոցում:
Տապանաքար (գերեզմանաքար, շիրմաքար)
Գետնի վրա դրված միակտոր քար, որը ցույց է տալիս, որ իրենից մի քանի տասնյակ սանտիմետր խորության վրա կա գերեզման (թաղում, տապան):
Վերջինիս պես տապանաքարը արևելված* է (ուղղված դեպի արևելք) և իր չափերով (մի քանի տասնյակ սանտիմետրից մինչև երկու մետր երկարություն) մատնանշում է հանգուցյալի մոտավոր տարիքը: Երբեմն այն կրում է հանգուցյալի մասին արձանագրություն* (տապանագիր), երբեմն էլ քանդակազարդ է, հատկապես՝ նոր ժամանակներում:
9-րդ դարից սկսած տապանաքարից փոքր-ինչ արևելք հաճախ խաչքար* է կանգնեցվում՝ որպես կանոն թվագրված տապանագրով:
արևելված – հղում դեպի Արևելում
Հայաստանում քրիստոնեական տապանաքարի ձևը դարերի ընթացքում փոփոխվել է։
1. Վաղ քրիստոնեական շրջանում* և Միջնադարի* սկզբում (մոտ 4-10-րդ դդ.) տապանաքարը հիմնականում նման է ուղղանկյուն զուգահեռանիստի, որի վերին մասը երկլանջ է «երկթեք տանիքի*» պես: Սկզբնական շրջանում հավանաբար պահպանելով նախաքրիստոնեական քարատապանների (սարկոֆագների) կափարիչների ձևը՝ այն ցածր է, իսկ լանջերը թույլ թեքություն ունեն:
Վաղ քրիստոնեական շրջան – մեկ եզր է
երկթեք տանիք – մեկ եզր է
2ա. Միջնադարում* (9-րդ դ. վերջ-14-րդ դ.), այս ձևը պահպանվում է, սակայն բարձրությունն ու լանջերի թեքությունն ավելանում են:
2բ. Ստեղծվում է նաև մի նոր տեսակ. երկթեք ձևին փոխարինում է «օրորոցաձևը*» (կիսագլանաձևը):
օրորոցաձև — հղում դեպի Օրորոցաձև թաղ
2գ. Միջնադարի սկզբից (9-րդ դ. վերջ-10-րդ դ.) ի հայտ է գալիս նաև տապանաքարի մի այլ տեսակ, որը կարելի է անվանել «տափակ տապանաքար» կամ «տապանասալ»: Այն բավական բարակ ուղղանկյուն սալ է, որը գետնի նկատմամբ շատ քիչ ելուստ ունի, կամ գետնի մակարդակը չի գերազանցում: Այն բնորոշ է ժամատների*/գավիթների* և դամբարանների* ներսում գտնվող գերեզմաններին: Առկա է նաև դրսում, հատկապես գերեզմանոցներում:
3. Հիմնականում Միջնադարի վերջում (16-րդ դ.) և Նոր ժամանակներում* (17-19-րդ դդ.) հաճախ կարելի է տեսնել խոյաձև տապանաքարեր, որոնք առանձնանում են եղջյուրների ծավալուն խոյօղերով: Այս տեսակն առկա է նաև մահմեդական գերեզմանոցներում: Որոշ հեղինակներ դրա ծագումը կապում են Սպիտակ ոչխարներ (Ակ-կոյունլու) և Սև ոչխարներ (Կարա-կոյունլու) թուրքմենական ցեղերի հետ, որոնք եկել են Հայաստան և Անատոլիա 14-րդ դարում: Եզդիական գերեզմանոցներում հանդիպում են նաև ձիակերպ տապանաքարեր:
4. Նոր ժամանակներում (17-19-րդ դդ.) ամենատարածված ձևը ուղղանկյուն զուգահեռանիստն է, որի վրա ցածրաքանդակ բազմաթիվ պատկերներ կան: Դրանցում հանգուցյալը ներկայացված է կենցաղային, առօրյա, խնջույքի, աշխատանքային կամ խորհրդանշական տեսարաններում:
Նոր ժամանակներ – մեկ եզր է
Monastère de Noravank, mausolée du prince Smbat Orbélian. Plaques tombales peu ou pas saillantes (XIIIe-XIVe s.).
Նորավանք, Սմբատ Օրբելյան իշխանի դամբարան: Քիչ ցցուն կամ գետնին հավասար տապանասալեր (13-14-րդ դդ.):
Sardarapat, musée d’ethnographie. Pierre tombale en forme de bélier provenant de Djoulfa/Djougha (1573).
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Սարդարապատի ազգագրության թանգարան: Ջուղայից բերված խոյաձև տապանաքար (1573 թ.):
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Pierres sèches (Appareil à pierres sèches)
Appareil* mural constitué de pierres plates, à peine ou pas équarries, disposées horizontalement, sans liant* tel que chaux* ou mortier*.
Des tels appareils se rencontrent dans les provinces d’Arménie où les matériaux lapidaires disponibles, grès, calcaires et schistes, ne se prêtent pas à une taille régulière.
Monastère de Bri Yèghtsi, Artsakh/Haut-Karabagh, chapelles et narthex (XIIIe s.) vues du sud-ouest. Appareil mixte, principalement à pierres sèches.
Բռի Եղցի վանք, Արցախ/Լեռնային Ղարաբաղ, մատուռներ և գավիթ (13-րդ դ.), տեսքը հվ.-ամ.-ից։ Խառը շարվածք, հիմնականում չոր կցվածքով։
Չոր կցվածք (Չոր քարերով շարվածք)
Պատի շարվածք*՝ անտաշ կամ կոպտատաշ տափակ քարերով, որոնք դասավորված են հորիզոնական դիրքով՝ առանց կապակցանյութի*՝ կրի* կամ շաղախի*։
Նման շարվածքներ հանդիպում են Հայաստանի այն շրջաններում, որտեղ առկա շինանյութերը՝ ավազաքարը, կրաքարը և թերթաքարը, չեն ենթարկվում կանոնավոր մշակման։
Monastère de Serkhouvank, égl. Ste-Marine (c. XVIIe s.), Vaspourakan (actuelle Turquie orientale). Appareil à pierres sèches.
Սրխուվանք, Ս. Մարիանե եկ. (մոտ 17-րդ դ.), Վասպուրական (այժմ՝ արևելյան Թուրքիա)։ Չոր քարերով շարվածք:
Pignon
Partie supérieure d’une façade (ou d’une partie de façade) délimitée par les deux versants* (pentes) d’un toit en bâtière*, semblable à un triangle isocèle privé de sa base.
Par ses deux seuls versants, le pignon se distingue du fronton* qui est entièrement triangulaire.
En Arménie, vers le début du VIIe s., le fronton disparaît pour céder sa place au pignon. Comme reliquat du triangle initial de son prédécesseur, le pignon conserve, jusqu’à la fin du VIIe s., de courts replis horizontaux à ses deux extrémités․
À compter des Xe-XIe s., les tambours* polygonaux d’Arménie sont assez souvent couronnées d’un rang de pignons, ce qui a pour corollaire logique la naissance du dôme en ombrelle*.
Le gâble* est une forme réduite de pignon : un petit toit à deux versants qui coiffe l’arc* surmontant un portail*.
Une façade (ou partie de façade) à deux versants est souvent appelée « mur pignon* ».
dôme en ombrelle – մեկ եզր է
Monastère de Marmachèn, égl. principale (entre 988 et 1029). Vue du sud-est. Pignon sur la partie centrale de chaque façade et sur chaque face du tambour.
Մարմաշեն վանք, գլխ․ եկ․ (988 և 1029 թթ․ միջև)։ Տեսքը հվ․-ալ.-ից։ Երկլանջ ճակտոն ճակատների կենտրոնական մասերի և թմբուկի յուրաքանչյուր նիստի վերևում։
Երկլանջ ճակտոն
Ճակատի (կամ դրա մի հատվածի) վերին մաս՝ սահմանազատված երկթեք տանիքի երկու լանջերի եզրերով: Նման է հավասարասրուն եռանկյան, որի հիմքը բացակայում է։
Ի տարբերություն ճակտոնի*, որը երեք լիարժեք կողմերով եռանկյուն է՝ երկլանջ ճակտոնը միայն երկու կողմ ունի։
Հայաստանում երկլանջ ճակտոնը լիարժեք (եռակողմ) ճակտոնին փոխարինելու է եկել 7-րդ դ․ սկզբում։ Մինչև 7-րդ դ․ վերջը այն պահպանել է ճակտոնի հորիզոնական կողմի եզրային հատվածները։
10-11-րդ դդ. հայկական բազմանիստ թմբուկների* նիստերը հաճախ պսակված են երկլանջ ճակտոններով, որի տրամաբանական հետևանքը եղել է հովհարաձև վեղարի* ստեղծումը:
Երկլանջ ճակտոնի ավելի փոքր տեսակը կոչվում է սլաքածածկ*: Այն պսակում է շքամուտքի* վերևում գտնվող կամարը*։
Երկլանջ ճակտոնով ավարտվող ճակատը (կամ ճակատի այդպիսի հատվածը) հաճախ անվանում են ճակտոնապատ*:
հովհարաձև վեղար – մեկ եզր է
Pilastre
Bande verticale formant une faible saillie sur un mur et dont la section horizontale est principalement rectangulaire.
Լe pilastre est décoratif, à la différence du pilier* et du pilier engagé* qui sont porteurs.
Comme le pilier engagé, le pilastre est en principe muni d’une base* moulurée et d’un chapiteau* engagé appelé « imposte* ».
En Arménie, le pilastre est rare. Il s’emploie sur les façades de quelques églises paléochrétiennes (Ve-VIe s.). Il a parfois une saillie assez marquée, ce qui donne à penser que, dans ce cas, outre sa fonction décorative, il contribuait peut-être à consolider les murs.
Garni, égl. mononef (c. Ve-VIe s.), faç. nord. Restes de pilastres.
Գառնի, միանավ եկ. (մոտ 5-6-րդ դդ.), հս. ճակատ: Զարդամույթերի մնացորդներ:
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), faç. nord. Trois pilastres assez saillants.
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), հս․ ճակատ: Երեք բավական ցցուն զարդամույթ։
Զարդամույթ
Պատի նկատմամբ փոքր-ինչ ցցուն ուղղահայաց ժապավեն, որի հորիզոնական հատույթը հիմնականում ուղղանկյուն է։
Ի տարբերություն մույթի* և որմնամույթի*, որոնք կրող գործառույթ են կատարում, զարդամույթը միայն զարդային բնույթ ունի։
Որմնամույթի նման այն սովորաբար ունենում է տրամատված խարիսխ* և որմնախոյակ*:
Հայաստանում զարդամույթը քիչ է հանդիպում: Օգտագործվել է վաղ քրիստոնեական մի քանի եկեղեցիների (5-6-րդ դդ.) ճակատների վրա: Երբեմն բավական ցցուն է, ինչի շնորհիվ, բացի զարդային գործառույթից, զարդամույթը կարող էր նաև նպաստել պատերի ամրակայմանը:
Garni, égl. mononef (c. Ve-VIe s.), faç. est. Portion de pilastre avec base moulurée.
Գառնի, միանավ եկ. (մոտ 5-6-րդ դդ.), ալ. ճակատ: Զարդամույթի հատված՝ տրամատված խարսխով:
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), faç. sud. Trois pilastres assez saillants.
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), հվ․ ճակատ: Երեք բավական ցցուն զարդամույթ։
Pilier
Appui* (support) vertical isolé (libre*) dont la section horizontale de la partie principale, le fut*, peut être carrée, rectangulaire, cruciforme (en croix) ou d’une autre configuration. Si cette section horizontale est circulaire ou polygonale, il ne s’agit pas d’un pilier, mais d’une colonne*.
Le pilier, de même que la colonne, comporte, de bas en haut, une base*, un fût et un chapiteau*.
Tzitzernavank, basilique (c. VIe s.), vue intérieure vers le sud-est. Rang de piliers de section carrée ou rectangulaire.
Photo Chantal et Jean-Claude Hotellier.
Ծիծեռնավանք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ․), ներքին տեսքը՝ դեպի հվ․-ալ․։ Մույթերի շարք՝ քառակուսի կամ ուղղանկյուն հորիզոնական հատույթով։
Լուս․` Շանտալ և Ժան-Կլոդ Օտելյե :
Մույթ
Պատերից առանձին կանգնած (ազատ) հենարան*, որի հիմնական մասի՝ բնի* հորիզոնական հատույթը կարող է լինել քառակուսի, ուղղանկյուն, խաչաձև կամ այլ:
Մույթը սյունից* տարբերվում է նրանով, որ սյան բունը գլանաձև է կամ բազմանիստ։
Մույթը, ինչպես և սյունը, բաղկացած է խարսխից*, բնից և խոյակից* (ներքևից վերև):
Bagavan, cathédrale St-Jean Baptiste (631-639), aujourdhui en Turquie et entièrement détruite.
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 158.
Cette église étant la plus vaste de l’Arménie du VIIe s. (46 m. de long), les quatre piliers de la coupole avaient de grandes dimensions et une configuration complexe leur permettant de porter les divers arcs appuyés sur eux.
Բագավան, Ս․ Հովհաննես Մկրտիչ մայր տաճար (631-639 թթ․), այժմ՝ Թուրքիա, ամբողջովին ավերված։
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ. 158):
Այն 7-րդ դ․ Հայաստանի ամենաընդարձակ եկ․ էր (46 մ երկարություն), գմբեթակիր չորս մույթերը մեծ չափեր ունեին և բարդ կառուցվածք՝ նախատեսված տարատեսակ կամարներ կրելու համար։
Pilier articulé
Voir : Pilier composé
Բազմամաս մույթ (= Բաղադրյալ մույթ)
Pilier composé (= Pilier articulé, pilier fragmenté)
Pilier* dont le fut* est constitué de quelques éléments verticaux.
Le pilier composé est l’une des remarquables créations de l’Âge d’or* du VIIe s. Les quatre piliers qui portent la coupole* des églises de cette période sont composés. Ces piliers ont, dans leur partie tournée vers le carré central, une configuration à trois éléments verticaux : deux bras principaux et un petit parallélépipède saillant entre eux. Cette articulation imprime à l’ensemble un fort élan vertical. Elle engendre, avec une logique claire, la forme à deux rouleaux*, des arcs* porteurs du tambour* de la coupole.
À la fin du Xe s., notamment dans l’école architecturale d’Ani*, apparaissent des piliers sur lesquels le nombre de jambages confère au fût l’aspect d’un faisceau. Ces piliers sont dits fasciculés*․
Voir aussi : Appui composé, Arc à rouleaux
fasciculé – հղում դեպի Pilier fasciculé
école architecturale d’Ani – մեկ եզր է
Mrèn, égl. (années 630), intérieur, carré central, vue vers la coupole. Piliers composés.
Մրեն, եկ․ (630-ական թթ․), կենտրոնական հատվածը ներսից, տեսքը դեպի գմբեթ։ Բազմամաս մույթեր:
Բազմամաս մույթ (= Բաղադրյալ մույթ)
Մույթ*, որի բունը* բաղկացած է մի քանի ուղղահայաց տարրերից:
Բազմամաս մույթը Ոսկեդարի* (7-րդ դ.) նշանավոր իրագործումներից մեկն է: Այդ դարաշրջանում եկեղեցիների գմբեթակիր չորս մույթերը բազմամաս են: Այս մույթերը դեպի կենտրոնական քառակուսին ուղղված կողմում ունեն եռամաս կազմություն՝ հիմնական երկու թևեր և դրանց մեջտեղում մի ցցուն փոքր զուգահեռանիստ: Այս կառուցվածքը մույթերին հաղորդում է ընդգծված սլացիկություն և հստակ տրամաբանությամբ թելադրում է գմբեթի* թմբուկը* կրող կամարների* երկաղեղ ձևը։
10-րդ դարի վերջում, հատկապես Անիի ճարտարապետական դպրոցում*, ստեղծվում են այնպիսի մույթեր, որոնց սրունքների թիվը բնին հաղորդում է խրձի տեսք: Այս մույթերը կոչվում են խրձաձև*։
Տե՛ս նաև Բազմամաս հենարան, Բազմաղեղ կամար
խրձաձև — հղում դեպի Խրձաձև մույթ
Անիի ճարտարապետական դպրոց – մեկ եզր է
Pilier engagé
Appui* (support) vertical en assez forte saillie sur un mur auquel il est adossé ou dont, plus souvent, il fait partie de la maçonnerie*. Sa section horizontale est rectangulaire ou polygonale.
À la différence du pilastre* qui est moins saillant et a pour fonction première de décorer, le pilier engagé est avant tout porteur. Néanmoins, la base* et l’imposte* souvent moulurées* et parfois ornementées dont il est généralement muni peuvent aussi lui conférer un certain rôle décoratif.
Sanahin, « Académie », coupe axonométrique d’après Hovhannès Khalpakhtchian 1973, p. 37.
Սանահին, «Ակադեմիա»: Աքսոնոմետրիկ կտրվածքը՝ ըստ Հովհաննես Խալփախչյանի (1973 թ․, էջ 37).
Monastère de Sanahin, couloir entre deux églises, dit « Académie » (Xe s.). Huit paires de piliers engagés portent les huit arcs doubleaux de la voûte. Tandis que le traitement des bases est très sobre, les impostes, enrichies de quelques moulures et ornements, constituent un complément décoratif notable.
Սանահին վանք, «Ակադեմիա» կոչված միջանցք (10-րդ դ․) երկու եկեղեցիների միջև։ Ութ զույգ որմնամույթեր կրում են ութ կրկնակամար։ Որմնամույթերի խարիսխների մշակումը շատ համեստ է, սակայն տրամատված ու զարդաքանդակ որմնախոյակները հարստացնում են կառույցի զարդարանքը։
Որմնամույթ
Պատին կից կամ ավելի հաճախ որմածքի մաս կազմող ուղղահայաց հենարան*, որի հորիզոնական հատույթն ուղղանկյուն է կամ բազմանկյուն։ Պատի նկատմամբ այն բավական ցցուն է։
Ի տարբերություն զարդամույթի*, որը քիչ ցցուն է և հիմնականում զարդային բնույթ ունի, որմնամույթն առաջին հերթին կրելու գործառույթ է կատարում։ Այնուամենայնիվ, որպես կանոն այն ունի հաճախ տրամատված* և երբեմն էլ զարդաքանդակ խարիսխ ու որմնախոյակ, ինչով որմնամույթը կարող է նաև հարստացնել կառույցի զարդարանքը։
Sanahin, « Académie », vue du mur sud.
Photo Zavèn Sargsian.
Սանահին, «Ակադեմիա», հվ․ պատ։
Լուս․՝ Զավեն Սագսյան
Pilier fasciculé
Pilier* dont le fût* est constitué d’un faisceau* d’éléments verticaux. Ce type d’appui* résulte selon toute probabilité d’un développement du pilier composé* du VIIe s., avec multiplication des tiges verticales.
Le pilier fasciculé est caractéristique des constructions arméniennes du dernier tiers du Xe et du premier tiers du XIe s. Il participe fortement à l’impulsion verticale qui les marque.
À l’articulation du pilier correspond la fragmentation en plusieurs rouleaux* des arcs* qui s’y appuient. L’élan ascendant ainsi créé est souvent renforcé par la forme légèrement brisée* des arcs et l’élargissement progressif de leurs rouleaux vers le haut.
Les formes les plus achevées de pilier fasciculé en Arménie s’observent dans les monuments d’Ani et de sa région, au premier rang desquels la cathédrale de la capitale.
Voir aussi : Appui composé, Appui fasciculé
pilier composé – մեկ եզր է
brisé – հղում դեպի Arc brisé
Ani, cathédrale (989-1001).
Plan d’après Toros Toramanian 2008, p. 93.
Les quatre piliers centraux et les piliers engagés qui leur font face sont fasciculés. Ces appuis occupent une place importante dans la composition interne de l’édifice. Les piliers, en particulier ceux de la paire ouest, présentent une articulation quasi identique de leurs quatre faces, ce qui confère au faisceau de tiges une totale plénitude.
Անի, մայր տաճար (989-1001 թթ․): Հատակագիծը՝ ըստ Թորոս Թորամանյանի (2008 թ․, էջ 93)։
Կենտրոնական չորս մույթերը, ինչպես նաև դրանց դիմաց գտնվող որմնամույթերը խրձաձև են։ Այս հենարանները կարևոր տեղ են զբաղեցնում կառույցի ներքին հորինվածքում։ Մույթերի (հատկապես ամ․ մույթերի) չորս երեսները գրեթե նույն կտրտվածությունն ունեն, ինչի շնորհիվ դրանց խրձաձևությունն իսկապես լիարժեք է դառնում։
Խրձաձև մույթ (= Փնջաձև մույթ)
Մույթ*, որի բունը* բաղկացած է ուղղահայաց տարրերից, որոնք դրան կարծես խրձի* տեսք են հաղորդում։ Ստեղծվել է, ամենայն հավանականությամբ, 7-րդ դարի բազմամաս մույթի* զարգացման արդյունքում՝ ուղղահայաց ձողերի բազմացմամբ։
Խրձաձև մույթը բնորոշ է 10-րդ դ․ վերջի և 11-րդ դ․ սկզբի հայկական կառույցներին և մեծ դեր է խաղում դրանց սլացիկության ավելացման գործում։
Մույթերի խրձաձև դառնալուն զուգահեռ դրանց վրա հենվող կամարները* դառնում են բազմաղեղ* (բազմաշերտ)։ Այդպիսով կառույցը վերընթաց սլացք է ստանում, ինչն էլ երբեմն ընդգծվում է կամարների թեթևակի սլաքաձևությամբ* և կամարաշերտերի* (աղեղների) դեպի վեր աստիճանական լայնացմամբ։
Խրձաձև մույթի հայկական կատարյալ օրինակները գտնվում են Անի մայրաքաղաքում և հարակից շրջաններում, իսկ դրանցից ամենանշանավորները՝ Անիի մայր տաճարում:
Տե՛ս նաև Բազմամաս հենարան, Խրձաձև հենարան
բազմամաս մույթ – մեկ եզր է
բազմաղեղ – հղում դեպի Բազմաղեղ կամար
սլաքաձև — հղում դեպի Սլաքաձև կամար
Ani, cathédrale (989-1001). Vue intérieure vers la coupole et vers l’ouest.
Chaque pilier présente, sur sa face tournée vers le carré central, un faisceau composé de cinq éléments verticaux : quatre à section horizontale rectangulaire et, en leur centre, une fine demi-colonne. Le soin porté à la stéréotomie (taille des pierres) engendre une parfaite régularité des lignes ascendantes.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Անի, Մայր տաճար (989-1001 թթ․): Ներքին տեսքը դեպի գմբեթը և դեպի ամ․։
Դեպի կենտրոնական քառակուսին ուղղված կողմում յուրաքանչյուր մույթը բաղկացած է հինգ ուղղահայաց տարրից․ չորսի հորիզոնական հատույթն ուղղանկյուն է, իսկ նրանց միջև վերից վար ձգվող բարակ ձողը կիսագլանաձև է։
Այս խրձաձև մույթերի քարերի կատարյալ սրբատաշ մշակումը ստեղծում է շատ կանոնավոր սլացիկ գծեր։
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Plafond
Couvrement* horizontal d’un édifice ou d’une de ses portions.
Dans l’architecture monumentale d’Arménie, le plafond, construit en pierre, s’utilise aux XIe-XIIIe s. pour couvrir les compartiments médians et angulaires des salles monastiques, en premier lieu des gavits*/jamatouns* (narthex). Il est beaucoup moins répandu que la voûte*.
Le plafond fait l’objet de traitement sculpté, souvent en forme de croix et d’ornements* végétaux et géométriques, parfois fouillés. Il peut aussi être orné de marqueteries de pierre*, réelles ou imitées, rehaussées de couleurs. Լes images figurées* sont rares.
marqueterie de pierre – մեկ եզր է
Monastère de Horomos, jamatoun (1038), compartiment médian sud. Plafond très finement sculpté d’une croix centrale et de quatre médaillons dans ses quadrants.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Հոռոմոս վանք, ժամատուն (1038 թ.), հվ․ կողմի կենտրոնական հատված։ Շատ նրբորեն քանդակված առաստաղ՝ կենտրոնական խաչով և չորս անկյունային վահանակով:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Ani, égl. Sts-Apôtres, gavit (déb. XIIIe s.). Plafonds à marqueterie de pierre.
Անի, Ս․ Առաքելոց եկ․, գավիթ (13-րդ դ․ սկիզբ)։ Քարե երփնադրվագով առաստաղներ։
Առաստաղ
Կառույցի կամ դրա հատվածի հորիզոնական ներքին ծածկ*։
Հայաստանի կոթողային ճարտարապետության մեջ քարե առաստաղով են ծածկված 11-13-րդ դդ․ վանական շինությունների, հատկապես ժամատների*/գավիթների* կենտրոնական և անկյունային հատվածները։ Առաստաղը շատ ավելի քիչ է հանդիպում, քան թաղը*։
Առաստաղը քանդակազարդ է, հաճախ՝ խաչի պատկերով և բուսական ու երկրաչափական, երբեմն շատ նրբաքանդակ զարդերով*: Կարող են նաև լինել իրական կամ նմանակված գունազարդ քարե երփնադրվագներ*։ Հազվադեպ հանդիպում են նաև պատկերային* քանդակներ։
ներքին ծածկ – մեկ եզր է
քարե երփնադրվագ – մեկ եզր է
Monastère de Haritj, gavit (déb. XIIIe s.), compartiments est et ouest du couvrement. Deux plafonds à entrelacs et à imitation de marqueterie.
Հառիճավանք, գավիթ (13-րդ դ․ սկիզբ)։ Երփնադրվագ հիշեցնող և հյուսազարդերով երկու առաստաղ ներքին ծածկի ալ. և ամ․ հատվածներում։
Plafond à caissons
Plafond* dont la surface est divisée en petits compartiments de formes diverses (carrés, rectangulaires, octogonaux…), délimités par des cadres moulurés.
Monastère de Haritj, gavit (déb. XIIIe s.). Compartiment nord du couvrement. Plafond à caissons carrés.
Հառիճավանք, գավիթ (13-րդ դ․ սկիզբ), ներքին ծածկի հս․ հատված։ Արկղազարդ առաստաղ՝ քառակուսի շրջանակներով։
Արկղազարդ առաստաղ
Առաստաղ*, որի մակերեսը բաժանված է տարբեր ձևերի (քառակուսի, ուղղանկյուն, ութանիստ…) փոքր հատվածների՝ տրամատված շրջանակներով։
Plan
Dessin montrant, au niveau du sol, le contour et la disposition des murs et des supports* d’un édifice, ainsi que l’emplacement des baies* (portes et fenêtres).
Ce dessin est généralement exécuté au trait noir. De leur côté, les arcs*, les voûtes* et la coupole* sont généralement indiqués par des pointillés.
À partir des figures géométriques que le plan présente, dessinées à plat au niveau du sol, un effort d’imagination est nécessaire pour se représenter les volumes en élévation. Ainsi, lorsque le plan montre un carré, il faut imaginer en élévation un cube ; là où les pointillés montrent un cercle, il faut se représenter l’hémisphère d’une coupole.
L’architecture médiévale arménienne se distingue par sa grande diversité planimétrique. Dans cette diversité, on distingue quelques catégories importantes :
1. Les plans longitudinaux*. Ils concernent les églises allongées d’ouest en est, avec ou sans coupole. Sans coupole, ce sont des chapelles* mononefs* et des basiliques* trinefs*. Avec coupole, ce sont des églises soit en croix latine libre* nettement allongée, soit en croix inscrite* dans un rectangle.
Parmi les plans longitudinaux en croix inscrite, la variante appelée « salle à coupole* » est propre à l’Arménie. Sa particularité est que les appuis de la coupole sont attachés à l’enveloppe murale.
2. Les plans centrés*. Ils concernent les églises dont l’espace cruciforme, cubique échancré ou rayonnant est assemblé autour du centre couronné par la coupole. Le contour extérieur de telles églises peut être très varié : cruciforme, carré (ou rectangulaire presque carré) à saillies rectangulaires, polygonales ou circulaires, ou encore étoilé.
3. Les plans cruciformes* (en forme de croix). Parmi eux, on distingue ceux à croix libre*, à croix semi-libre* (ou semi-inscrite) et à croix inscrite*. Dans les plans à croix libre, les bras de la croix sont entièrement dégagés, visibles de l’extérieur.
Lorsque des sacristies* (pièces angulaires) sont introduites dans les deux angles orientaux d’une croix libre, on parle de plan en croix semi-libre (ou semi-inscrite).
Les plans en croix inscrite présentent une croix intérieure entourée d’un périmètre mural carré, rectangulaire, polygonal ou circulaire.
Parmi les plans cruciformes aussi bien libres qu’inscrits, trois sous-groupes dépendent du nombre de conques. Dans la croix monoconque*, seul le bras oriental est intérieurement arrondi ; dans la croix triconque*, les bras nord, est et sud sont intérieurement arrondis ; enfin la croix tétraconque* a ses quatre bras intérieurement arrondis.
4. Plans à coupole sur carré tétraconque*. Parmi les plus caractéristiques de l’Arménie, ces plans sont d’une grande diversité.
4a. La variante la plus simple est en carré tétraconque : un carré dont les quatre côtés sont échancrés par quatre conques* extérieurement polygonales, rectangulaires ou arrondies. Cette formule permet d’avoir les plus larges coupoles d’Arménie (Mastara et Artik).
4b. La variante en carré tétraconque à quatre appuis libres* est celle de la cathédrale Ste-Etchmiadzine, dans son état probable à la fin du Ve s.
4c. La variante en carré tétraconque tétraniche* (à quatre conques et quatre niches), avec ou sans sacristies angulaires, est la plus sophistiquée. Elle est appelée ainsi parce que quatre absides (ou conques) axiales (ouest-est / nord-sud) alternent avec quatre niches diagonales aux trois-quarts cylindriques. Le tout crée un rayonnement harmonieusement rythmé couronné par la large coupole (Ste-Hripsimé).
Dans le présent glossaire, l’écrasante majorité des plans concerne des églises. Le bord droit du plan correspond toujours à l’extrémité orientale de l’église.
plan longitudinal – մեկ եզր է
croix latine libre – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan à coupole sur croix latine monoconque libre
croix inscrite dans un rectangle – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan à coupole sur croix inscrite cloisonnée
salle à coupole – մեկ եզր է
plan centré – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole
plan cruciforme – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan cruciforme à coupole
croix libre – մեկ եզր է
croix inscrite – մեկ եզր է
croix semi-libre – մեկ եզր է
Plan à coupole sur carré tétraconque – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque (type Mastara)
carré tétraconque à quatre appuis libres – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque à quatre appuis libres (type Étchmiadzine)
carré tétraconque tétraniche– մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque à niches diagonales et sacristies (type Hripsimé)
Plans schématiques, longitudinaux et centrés,
en croix libre et en croix inscrite.
Dessins Fabien Krähenbühl.
Պարզեցված հատակագծեր՝
երկայնական և կենտրոնաձիգ,
ազատ խաչ և ներգծված (ներգրված) խաչ:
Գծանկարները՝ Ֆաբյեն Կրեհենբյուլ։
Հատակագիծ
Գծագիր, որը ցույց է տալիս հատակի մակարդակում պատերի և հենարանների*, ինչպես նաև որմնաբացվածքների* (դռների և պատուհանների) շրջագիծն ու դասավորությունը։
Սովորաբար գծվում է սև, հոծ գծերով, իսկ կամարները*, թաղերը* և գմբեթը* ներկայացվում են կետագծերով։
Հիմնվելով հատակագծում ներկայացված երկրաչափական պատկերների վրա՝ կարելի է պատկերացնել համապատասխան ուղղահայաց ծավալները։ Օրինակ, եթե հատակագծում պատկերված է քառակուսի, ապա շինության տվյալ հատվածում պետք է պատկերացնել խորանարդ, իսկ եթե կետագծերով նշված է շրջան, ուրեմն պետք է պատկերացնել գմբեթ։
Հայկական միջնադարյան ճարտարապետությունն աչքի է ընկնում հատակագծերի մեծ բազմազանությամբ։ Դրանք կարելի է դասակարգել մի քանի հիմնական խմբերի՝
1. Երկայնական հատակագծեր*։ Սրանք արևմուտքից արևելք ձգված անգմբեթ կամ գմբեթավոր եկեղեցիների հատակագծերն են։ Անգմբեթ երկայնական հատակագիծ ունեն միանավ* մատուռները* և եռանավ* բազիլիկները*: Գմբեթավոր երկայնական հատակագիծ ունեն լատինական ազատ խաչ* տիպի եկեղեցիները, որոնց ամ․-ալ․ առանցքը բավականին երկար է, և ուղղանկյան մեջ ներգծված խաչ* եկեղեցիները։
Ուղղանկյան մեջ ներգծված խաչ տիպի երկայնական հատակագծով եկեղեցիներից գմբեթավոր սրահ* (գմբեթավոր դահլիճ) կոչվող տեսակը բնորոշ է Հայաստանին։ Դրա առանձնահատկությունն այն է, որ գմբեթի հենարանները կողային պատերի որմածքի* մաս են կազմում։
2. Կենտրոնագմբեթ հատակագծեր*։ Այսպիսի հատակագծով եկեղեցիներում խաչաձև, ցցուն խորաններով խորանարդաձև կամ ճառագայթաձև ներքին տարածությունը կենտրոնացված է գմբեթածածկ մասի շուրջը: Այսպիսի հատակագծով եկեղեցիներն արտաքինից բազմազան եզրագիծ կարող են ունենալ՝ խաչաձև, աստղաձև, քառակուսի, ուղղանկյուն, բազմանկյուն և շրջանաձև։
3. Խաչաձև հատակագծեր*։ Սրանք կարող են լինել ազատ խաչ*, կիսազատ խաչ* և ներգծված խաչ*։ Ազատ խաչ հատակագծով եկեղեցիներում խաչի բոլոր չորս թևերը դրսից ցցուն են՝ տեսանելի։
Կիսազատ հատակագծով եկեղեցիների ալ․ ավանդատները* ավագ խորանի հետ ներառված են ուղղանկյուն շրջագծի մեջ, իսկ ամ․ կողմում ավանդատներ չկան, և ամ․ խաչաթևը դրսից տեսանելի է։
Ներգծված խաչ (ներգրված խաչ) հատակագծի դեպքում կառույցը ներսից խաչաձև է, իսկ դրսից՝ քառակուսի, ուղղանկյուն, բազմանկյուն կամ շրջանաձև։
Ըստ խորանների քանակի՝ խաչաձև հատակագծով եկեղեցիները լինում են միախորան*, որտեղ միայն ալ․ խաչաթևն է ներսից կիսաշրջանաձև, եռախորան*, որտեղ ալ․, հս․ և հվ․ խաչաթևերն են ներսից կիսաշրջանաձև և քառախորան*, որտեղ բոլոր չորս խաչաթևերը ներսից կիսաշրջանաձև են։
4. Գմբեթավոր քառախորան քառակուսի հատակագծեր*: Սրանք հայկական ճարտարապետությանը ամենաբնորոշ հատակագծերից են և ունեն բազմաթիվ ենթատեսակներ։
4ա. Ամենապարզ ենթատասակը քառախորան քառակուսի հատակագիծն է։ Այն քառակուսի է, որի յուրաքանչյուր կողմից ցցվում է բազմանկյուն, ուղղանկյուն կամ կիսակլոր եզրագծով խորան*։ Այսպիսի հատակագծի շնորհիվ կառուցվել են Հայաստանի ամենամեծ գմբեթները (Մաստարա և Արթիկ):
4բ. Մեկ այլ ենթատեսակ է չորս ազատ հենարանով քառախորան քառակուսի հատակագիծը*: Այդպիսին էր հավանաբար Էջմիածնի մայր տաճարի հատակագիծը 5-րդ դ․ վերջում։
4գ. Ամենաբարդ ենթատեսակն է քառախորան քառախորշ քառակուսի հատակագիծը (առանց անկյունային ավանդատների կամ ավանդատներով)։ Այստեղ բոլոր չորս խաչաթևերը ներքուստ կիսաշրջան խորաններ են, իսկ դրանց յուրաքանչյուր զույգի միջև առկա է երեք քառորդ գլանի տեսք ունեցող խորշ։ Այդպիսով, ստացվում է չորս խորան և չորս խորշ, որոնք ներդաշնակորեն ճառագայթաձև դասավորված են գմբեթատակ լայն տարածության շուրջ (Ս. Հռիփսիմե)։
Սույն բառարանում հատակագծերի ճնշող մեծամասնությունը վերաբերում է եկեղեցիներին։ Հատակագծերի աջ կողմը միշտ համապատասխանում է եկեղեցու արևելյան կողմին:
երկայնական հատակագիծ – մեկ եզր է
լատինական ազատ խաչ – մեկ եզր է, հղում դեպի Գմբեթավոր միախորան լատինական ազատ խաչ հատակագիծ
ուղղանկյան մեջ ներգծված խաչ – մեկ եզր է, հղում դեպի Միջնորմներով (խորշկեն) ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
գմբեթավոր սրահ / գմբեթավոր դահլիճ – մեկ եզր է
կենտրոնագմբեթ հատակագիծ – մեկ եզր է
խաչաձև հատակագիծ – մեկ եզր է, հղում դեպի Խաչաձև գմբեթավոր հատակագիծ
ազատ խաչ – մեկ եզր է
Կիսազատ խաչ – մեկ եզր է
ներգծված խաչ/ներգրված խաչ – մեկ եզր է
Գմբեթավոր քառախորան քառակուսի հատակագիծ – մեկ եզր է, հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հատակագիծ (Մաստարայի տիպ)
չորս ազատ հենարանով քառախորան քառակուսի հատակագիծ – մեկ եզր է, հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով (Էջմիածնի տիպ)
քառախորան քառախորշ քառակուսի հատակագիծ — մեկ եզր է, հղում դեպի Քառախորան քառակուսի կենտրոնագմբեթ հատակագիծ՝ անկյունագծային որմնախորշերով (Հռիփսիմեի տիպ)
Plan à coupole sur croix inscrite
Voir : Croix inscrite
Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Տե՛ս Ներգծված (ներգրված) խաչ
Plan à coupole sur croix inscrite à deux appuis libres ouest
Plan en croix inscrite* dans un rectangle avec, pour porter la coupole*, deux appuis libres* du côté ouest et les jonctions de l’abside* et des sacristies* du côté est.
Ce plan est rare dans l’architecture arménienne, alors qu’il est fréquent dans les pays orthodoxes, notamment en Géorgie.
Jusqu’à la fin du XIIe s. on n’en connaît en Arménie que trois exemples : Akori (VIIe s. ?), Karader (Xe s. ?) et St-Grégoire l’Illuminateur de Vahanavank (911).
Aux XIIIe-XIVe s. il apparaît dans six monuments d’Arménie dont trois au moins (la Ste-Mère de Dieu d’Akhtala, Begavor et Khoutjap) abritaient des communautés chalcédoniennes*.
Six églises arméniennes plus tardives reprennent cette solution, apparemment sans connotation confessionnelle.
Une version exceptionnelle de ce plan est appliquée à l’église principale du monastère de Tatèv : ce sont les appuis orientaux qui sont libres et non les occidentaux.
croix inscrite – մեկ եզր է
appui libre – մեկ եզր է
Plans d’églises des VIIe (?)–XIVe s. en croix inscrite à deux appuis libres ouest.
Planche de plans d’après Paolo Cuneo 1988, p. 731, et (pour Khoutjap) Garnik Chakhkian 1986, p. 135, fig. 32
7(՞)-14-րդ դդ. եկեղեցիների ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագծեր՝ երկու ազատ արևմտյան հենարանով:
Հատակագծերի աղյուսակը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ., էջ 731) և (Խուճապի համար) Գառնիկ Շախկյանի (1986 թ․, էջ 135, նկ․ 32)։
P1
Peghendzahank/Akhtala, cathédrale Ste-Mère de Dieu (prob-t début du XIIIe s.), principal sanctuaire chalcédonien d’Arménie. Composition en croix inscrite à deux appuis libres ouest.
Plan d’après Garnik Chakhkian 1986, p. 131, fig. 30.
Պղնձահանք/Ախթալա, Ս․ Աստվածածին մայր տաճար (հավանաբար 13-րդ դ․ սկիզբ)՝ հայ քաղկեդոնական համայնքի գլխավոր սրբատեղի։ Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ երկու ազատ արևմտյան հենարանով։
Հատակագիծը՝ ըստ Գառնիկ Շախկյանի (1986 թ․, էջ 131, նկ․ 30)։
Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ երկու ազատ արևմտյան հենարանով
Ուղղանկյան մեջ ներգծված (ներգրված) խաչ* հատակագիծ*, որտեղ գմբեթը* հենվում է արևմտյան կողմում ազատ հենարանների*, իսկ արևելյան կողմում ավագ խորանի* և դրան կից ավանդատների* միացման հանգույցների վրա։
Հայաստանում այս հատակագիծը հազվադեպ է հանդիպում, մինչդեռ ուղղափառ երկրներում, մասնավորապես Վրաստանում, լայն տարածում ունի։
Մինչև 12-րդ դ․ Հայաստանում հայտնի են միայն երեք այդպիսի կառույցներ՝ Ակոռին (հավանաբար 7-րդ դ․), Քարադերը (հավանաբար 10-րդ դ․) և Վահանավանքի Ս․ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (911 թ․)։ 13-14-րդ դդ․ Հայաստանում կառուցվել են նույն հատակագծով վեց եկեղեցիներ, որոնցից առնվազն երեքը (Ախթալայի Ս․ Աստվածածին, Բգավոր և Խուճապ) պատկանել են քաղկեդոնական* համայնքին:
Ավելի ուշ այս հատակագիծը հանդիպում է ևս վեց հայկական եկեղեցիներում՝ հավանաբար առանց կրոնական շեշտադրման։
Այս հատակագծի մեկ այլ՝ եզակի տարբերակով է կառուցված Տաթևի վանքի գլխավոր եկեղեցին. ազատ են ոչ թե արևմտյան, այլ արևելյան հենարանները:
ներգծված խաչ – մեկ եզր է
ազատ հենարան – մեկ եզր է
Plan à coupole sur croix inscrite à quatre appuis libres (type Tékor)
Plan longitudinal* dans lequel la coupole* repose sur quatre appuis libres* au centre d’une croix inscrite* dans un contour rectangulaire.
Plan longitudinal – մեկ եզր է
appui libre – մեկ եզր է
croix inscrite – մեկ եզր է
Ce plan résulte probablement de la volonté d’ajouter une coupole sur la structure des basiliques* à trois nefs* de la période paléochrétienne*.
période paléochrétienne – մեկ եզր է
L’introduction de la nef transversale (nord-sud) dite « transept* », coupant l’axe sacré*, est décisive, car elle métamorphose la structure basilicale en une composition cruciforme*. Aux angles du carré central où se joignent les quatre bras voûtés de la croix, quatre piliers* sont dressés sur lesquels s’appuie la coupole par l’intermédiaire d’un tambour*.
axe sacré – մեկ եզր է
En Arménie ce plan est apparu, semble-t-il, très tôt, à l’église Saint-Serge de Tékor (fin Ve s.). Il est assez fréquent durant l’Âge d’or* du VIIe s. On le trouve en particulier dans les années 630 à Bagavan, Sainte-Gayané et Mren.
Devenu rare au Moyen Âge*, ce plan réapparaît dans une réinterprétation magistrale à la fin du Xe s. à la cathédrale d’Ani. Puis il redevient populaire aux Temps modernes*.
Âge d’or – մեկ եզր է
Moyen Âge – մեկ եզր է, հղում դեպի Période médiévale
Temps modernes – մեկ եզր է
Voir aussi : Croix inscrite à quatre appuis libres.
Plans en croix inscrite à coupole sur quatre appuis libres, de la fin du Ve s. à l’an mil.
Planche de plans d’après Paolo Cuneo 1988, p. 730-731.
Չորս ազատ հենարանով ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագծեր 5-րդ դ․ վերջից մինչև 1000 թ.։
Հատակագծերի աղյուսակը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ․, էջ 730-731)։
Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով (Տեկորի տիպ)
Երկայնական* հատակագիծ, որում խաչը ներգծված* է ուղղանկյուն շրջագծի մեջ, իսկ գմբեթը* հենվում է չորս ազատ հենարանների* վրա։
Երկայնական* հատակագիծ – մեկ եզր է
խաչը ներգծված – մեկ եզր է, հղում դեպի Ներգծված (ներգրված) խաչ
ազատ հենարան – մեկ եզր է
Այս հատակագիծը հավանաբար ստեղծվել է վաղ քրիստոնեական շրջանի* եռանավ* բազիլիկ* հորինվածքին գմբեթ ավելացնելու որոշման արդյունքում։
վաղ քրիստոնեական շրջան – մեկ եզր է
Սրբազան առանցքը* հյուսիսից հարավ հատող լայնակի նավի* ներմուծումը որոշիչ դեր ունի, քանի որ դրա շնորհիվ բազիլիկ հորինվածքը դառնում է խաչաձև*: Թաղակապ խաչաթևերի միացման մասում առաջացած կենտրոնական քառակուսու անկյուններում կանգնեցվում են չորս մույթեր*, որոնց վրա հենվում է գմբեթի թմբուկը*։
սրբազան առանցքը – մեկ եզր է
լայնակի նավ – մեկ եզր է
Հայաստանում այս հատակագիծը հավանաբար ի հայտ է եկել շատ վաղ՝ 5-րդ դ․ վերջում, Տեկորի Ս․ Սարգիս եկեղեցում։ Այն հաճախ է կիրառվել Ոսկեդարում* (7-րդ դ․), հատկապես՝ 630-ական թթ․ Բագավանում, Ս․ Գայանեում և Մրենում:
Միջնադարում* այս հատակագիծը հազվադեպ է հանդիպում, իսկ 10-րդ դ․ վերջում նորովի շքեղությամբ հանդես է գալիս Անիի մայր տաճարում։ Այնուհետև լայն տարածում է գտնում Նոր ժամանակներում*։
Նոր ժամանակներ — մեկ եզր է
Տե՛ս նաև՝ Ներգծված (ներգրված) խաչ՝ չորս ազատ հենարանով:
Plan à coupole sur croix inscrite cloisonnée
Voir : Croix inscrite cloisonnée
Միջնորմներով (խորշկեն) ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Տե՛ս Միջնորմներով (խորշկեն) ներգծված (ներգրված) խաչ:
Plan à coupole sur croix latine
Plan en croix monoconque* ou triconque*, libre*, semi-libre* ou inscrite*, dont les proportions sont étirées dans le sens ouest-est, par suite de l’allongement du bras ouest, parfois aussi du bras est.
Les églises en croix latine, fréquentes au VIIe s., sont surtout du type libre, plus rarement semi-libre.
Aux Xe-XIe s., les croix latines, principalement triconques, sont inscrites. Elles s’apparentent à des croix inscrites cloisonnées*.
libre – հղում դեպի Croix libre
semi-libre – հղում դեպի Croix semi-libre
inscrite – հղում դեպի Croix inscrite
Voir aussi : Croix latine
Plans à coupole sur croix latine. Compositions du VIIe s. en croix libre ou semi-libre monoconque et triconque.
Planche de plans d’après Paolo Cuneo 1988, p. 718-719.
Լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագծեր։ 7-րդ դարով թվագրվող միախորան և եռախորան ազատ կամ կիսազատ խաչ տիպի կառույցներ։
Հատակագծերի աղյուսակը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ․, էջ 718-719)։
Լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Միախորան* կամ եռախորան* խաչաձև* երկարավուն հատակագիծ, որտեղ արևմտյան թևը (երբեմն նաև արևելյանը) երկարաձգված է։ Կարող է լինել ազատ*, կիսազատ* կամ ներգծված*:
7-րդ դ. տարածված լատինական խաչ եկեղեցիները գրեթե միշտ ազատ խաչ տիպի են, հազվադեպ՝ կիսազատ։
Իսկ 10-11-րդ դդ․ կառուցված լատինական (հիմնականում եռախորան) խաչ եկեղեցիները ներգծված են: Դրանք հորինվածքով մոտ են միջնորմներով ներգծված խաչ* հատակագծին:
ազատ խաչ – մեկ եզր է
կիսազատ – հղում դեպի Կիսազատ խաչ
ներգծված խաչ – մեկ եզր է
Միջնորմներով ներգծված խաչ — մեկ եզր է, հղում դեպի Միջնորմներով (խորշկեն) ներգծված (ներգրված) խաչ:
Տե՛ս նաև Լատինական խաչ
Plan à coupole sur croix latine monoconque
Plan en croix principalement libre*, parfois semi-libre*, dont les proportions sont étirées dans le sens ouest-est et dont seul le bras oriental est intérieurement arrondi et couvert d’une conque*. Les trois autres bras sont intérieurement rectangulaires.
La salle à coupole* du VIIe s. et sa variante médiévale, la croix inscrite cloisonnée*, peuvent être vues comme des avatars de croix latine monoconque.
libre – հղում դեպի Croix libre
semi-libre – հղում դեպի Croix semi-libre
croix inscrite cloisonnée – մեկ եզր է
Boujakan, égl. Ste-Marie (VIIe s.), dont seuls le mur nord et une partie de l’abside sont conservés. Plan en croix latine monoconque.
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 273.
Բուժական, Ս․ Մարիամ եկ․ (7-րդ դ․)։ Պահպանվել են միայն հս․ պատը և խորանի մի հատվածը։ Լատինական խաչ գմբեթավոր միախորան հատակագիծ։
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 273):
Միախորան լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ (Լատինական միախորան խաչ գմբեթավոր հատակագիծ)
Հիմնականում ազատ*, երբեմն՝ կիսազատ խաչ* երկարավուն հատակագիծ, որտեղ միայն արևելյան խաչաթևն է ներսից կիսակլոր և գմբեթարդով* ծածկված, իսկ մյուս երեք խաչաթևերը ներսից ուղղանկյուն են։
7-րդ դարի գմբեթավոր սրահը* (գմբեթավոր դահլիճը) և դրա միջնադարյան տարբերակ միջնորմներով ներգրված խաչը* նույնպես կարող են համարվել միախորան լատինական խաչի փոփոխված ենթատեսակներ:
ազատ – հղում դեպի Ազատ խաչ
կիսազատ խաչ – մեկ եզր է
գմբեթավոր սրահ – մեկ եզր է
միջնորմներով (խորշկեն) ներգրված խաչ – մեկ եզր է
Plan à coupole sur croix latine triconque (Plan en croix latine triconque, Triconque)
Plan en croix libre*, semi-libre* ou inscrite*, dont les proportions sont étirées dans le sens ouest-est et dont les trois bras nord, est et sud sont intérieurement arrondis et couverts d’une conque*. Le bras ouest, lui, est intérieurement rectangulaire.
Au VIIe s. la croix latine triconque est principalement libre et quelquefois semi-libre. À partir de la fin du IXe s., elle est presque toujours inscrite dans un rectangle et s’apparente à la croix inscrite cloisonnée*.
croix libre – մեկ եզր է
semi-libre – հղում դեպի Croix semi-libre
inscrite – հղում դեպի Croix inscrite
croix inscrite cloisonnée – մեկ եզր է
Karachamb, égl. St-Georges (VIIe s.). Plan à coupole sur croix latine triconque.
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 263.
Քարաշամբ, Ս․ Գևորգ եկ․ (7-րդ դ․)։ Լատինական խաչ գմբեթավոր եռախորան հատակագիծ։
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 263):
Եռախորան լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ (Լատինական եռախորան խաչ հատակագիծ, Եռախորան)
Ազատ*, կիսազատ* կամ ներգծված խաչ* երկարավուն հատակագիծ, որտեղ արևելյան, հյուսիսային և հարավային խաչաթևերը ներսից կիսակլոր են և գմբեթարդով* ծածկված, իսկ չորորդ՝ արևմտյան խաչաթևը ներսից ուղղանկյուն է։
7-րդ դարում եռախորան լատինական խաչը հիմնականում ազատ է, երբեմն՝ կիսազատ: Իսկ 9-րդ դարից սկսած այն գրեթե միշտ ներգծված է ուղղանկյան մեջ և մոտ միջնորմներով ներգծված խաչին*:
ազատ* — հղում դեպի Ազատ խաչ
կիսազատ* — հղում դեպի Կիսազատ խաչ
ներգծված խաչ* — մեկ եզր է
միջնորմներով (խորշկեն) ներգծված խաչ – մեկ եզր է
Plan à coupole sur croix latine triconque à quatre appuis libres
Plan en large croix latine* à coupole* sur quatre appuis libres*, dans lequel chacun des trois côtés nord, est et sud est échancré par la saillie d’une conque*, tandis que la partie ouest a une structure trinef*.
Est proche du plan en croix inscrite à quatre appuis libres* par son espace principal, mais s’en distingue par le nombre et la saillie de ses conques.
croix latine – մեկ եզր է
appui libre – մեկ եզր է
plan en croix inscrite à quatre appuis libres – մեկ եզր է: Հղում դեպի Plan à coupole sur croix inscrite à quatre appuis libres
La cathédrale de Dvin, après sa reconstruction au début du VIIe s., en donne le premier exemple en Arménie. Elle est suivie par celle de Talin, bâtie probablement vers 680-690.
Cette composition est parfois aussi appelée improprement « basilique triconque à coupole ».
Plans d’églises à coupole sur quatre appuis libres au centre d’une croix latine triconque.
Plans des cathédrales (VIIe s.) de Dvin et de Talin, d’après Mourad Hasratian 2000, p. 159-160.
Չորս ազատ հենարանով գմբեթավոր եռախորան լատինական խաչ եկեղեցիների հատակագծեր։
Դվինի և Թալինի մայր տաճարների (7-րդ դ․) հատակագծերը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 159-160)։
Եռախորան լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով
Լայն թևերով լատինական խաչ* հատակագիծ, որտեղ գմբեթը* հենվում է չորս ազատ հենարանների* վրա և որի երեք (հյուսիսային, հարավային և արևելյան) կողմերից ցցվում է մեկական խորան*, իսկ արևմտյան մասը եռանավ* է։
Իր հիմնական տարածությամբ մոտ է չորս ազատ հենարանով ներգծված (ներգրված) խաչ հատակագծին*, բայց տարբերվում է իր խորանների թվով և դրանց ցցուն լինելով:
Հայաստանում այս հատակագծի առաջին օրինակը Դվինի մայր տաճարն է 7-րդ դ․ սկզբի վերակառուցումից հետո։ Դրան հաջորդում է Թալինի մայր տաճարը՝ կառուցված հավանաբար 680-690 թթ․։
Այս հորինվածքը երբեմն սխալմամբ անվանում են նաև «գմբեթավոր եռախորան բազիլիկ»։
լատինական խաչ – մեկ եզր է
չորս ազատ հենարանով ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ – հղում դեպի Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով
ազատ խաչ – մեկ եզր է, հղում դեպի Ազատ խաչ հատակագիծ
Plan à coupole sur croix latine triconque inscrite
Plan en croix triconque*, étirée d’ouest en est, inscrite dans un rectangle, avec quatre sacristies* logées dans les angles.
Nerkin Guétachèn, égl. de Kotavank (fin IXe s.). Plan en croix latine triconque inscrite.
Plan d’après Stepan Mnatsakanian, 1960, p. 58, fig. 34.
Ներքին Գետաշեն, Կոթավանքի եկ․ (9-րդ դ․ վերջ)։ Եռախորան լատինական ներգծված խաչ գմբեթավոր հատակագիծ։
Հատակագիծը՝ ըստ Ստեփան Մնացականյանի (1960 թ․, էջ 58, նկ․ 34)։
Եռախորան լատինական ներգծված խաչ գմբեթավոր հատակագիծ (Լատինական ներգծված եռախորան խաչ գմբեթավոր հատակագիծ)
Եռախորան* խաչաձև* երկարավուն հատակագիծ, որտեղ խաչը ներգծված է ուղղանկյան մեջ, որի չորս անկյուններում կան ավանդատներ*։
Plan à coupole sur croix latine triconque libre
Plan en croix étirée dans le sens ouest-est et dont les trois bras nord, est et sud sont intérieurement arrondis et couverts d’une conque*, tandis que le quatrième bras, ouest, est intérieurement rectangulaire. À l’extérieur, les quatre bras sont entièrement dégagés, aussi la croix est libre*.
C’est le cas de la plupart des croix latines triconques* du VIIe s.
Seules quelques-unes ont des sacristies* de part et d’autre de l’abside et sont dites, pour cette raison, semi-libres*.
À partir de la fin du IXe s., la variante libre se fait rare et la croix latine triconque est désormais presque toujours inscrite* dans un rectangle.
libre – հղում դեպի Croix libre
semi-libre – հղում դեպի Croix semi-libre
inscrite – հղում դեպի Croix inscrite
croix latine triconque – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan à coupole sur croix latine triconque
Karachamb, égl. St-Georges (VIIe s.). Plan à coupole sur croix latine triconque libre.
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 263.
Քարաշամբ, Ս․ Գևորգ եկ․ (7-րդ դ․)։ Եռախորան լատինական ազատ խաչ գմբեթավոր հատակագիծ։
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 263):
Եռախորան լատինական ազատ խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Խաչաձև երկարավուն հատակագիծ, որի արևելյան, հյուսիսային և հարավային խաչաթևերը ներսից կիսակլոր են և գմբեթարդով* ծածկված, իսկ չորրորդ՝ արևմտյան խաչաթևը ներսից ուղղանկյուն է։ Դրսից չորս խաչաթևերը լիովին ուրվագծվում են, ուստի խաչն ազատ* է:
7-րդ դարի եռախորան լատինական խաչերը* հիմնականում ազատ են:
Միայն մի քանիսն ունեն ավանդատներ ավագ խորանի երկու կողքերին և այդ պատճառով էլ կոչվում են կիսազատ*:
9-րդ դարից սկսած ազատ տարբերակը հազվադեպ է հանդիպում, և եռախորան լատինական խաչը գրեթե միշտ ներգծված* է լինում ուղղանկյան մեջ:
ազատ – հղում դեպի Ազատ խաչ
կիսազատ – հղում դեպի Կիսազատ խաչ
ներգծված – հղում դեպի Ներգծված խաչ
եռախորան լատինական խաչ – մեկ եզր է, հղում դեպի Եռախորան լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Plan à coupole sur croix libre
Voir : Croix libre
Ազատ խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Տե՛ս Ազատ խաչ
Plan à coupole sur croix semi-libre
Voir : Croix semi-libre
Կիսազատ խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Տե՛ս Կիսազատ խաչ
Plan basilical
Plan d’églises oblongues* sans coupole* comportant trois ou cinq nefs* parallèles et appelées basiliques*.
À la différence des basiliques d’autres pays du monde chrétien qui peuvent avoir cinq nefs, celles d’Arménie n’en ont que trois (elles sont dites « trinefs* ») et leurs nefs sont séparées par deux rangs de piliers* et non de colonnes*.
La nef centrale est environ deux fois plus large que les bas-côtés* (nefs latérales). À son extrémité orientale se trouve l’abside*, intérieurement semi-circulaire, parfois outrepassée* ou encore polygonale. Le plus souvent l’abside est flanquée de deux sacristies* ou pastophoria*.
Dans les basiliques d’Arménie, l’abside et les sacristies sont presque toujours inscrites* dans un chevet extérieurement rectiligne*. Dans quelques rares cas, quand elle est privée de sacristies, l’abside est saillante* (à contour extérieur pentagonal).
Les basiliques, comme toutes les églises arméniennes, sont soumises à la règle de l’orientation* : elles sont tournées vers l’est.
Une dizaine de basiliques est attestée en Arménie à la période paléochrétienne*. Puis, après une quasi disparition au Moyen Âge*, ce type a été à nouveau utilisé, cette fois assez souvent, aux Temps modernes*.
Le terme « basilique » s’applique parfois aussi aux petites églises à nef unique, sans coupole, que l’on appelle « mononefs* », très nombreuses en Arménie, mais cet emploi est contestable. En effet, ce terme est hérité des vastes salles publiques romaines à plusieurs nefs.
période paléochrétienne – մեկ եզր է
Moyen Âge – մեկ եզր է
Temps modernes – մեկ եզր է
outrepassé – հղում դեպի Arc outrepassé
inscrite – հղում դեպի Abside inscrite
chevet rectiligne – մեկ եզր է
abside saillante – մեկ եզր է
Èghvard/Yèghvard, basilique (c. VIe s., en ruine), plan. Les quatre paires de forts piliers en T et la paire de piliers engagés dans le mur ouest résultent probablement d’un remaniement lié peut-être à la construction d’une voûte en pierre. Privée de sacristies, l’abside forme une saillie extérieurement pentagonale, assez marquée. Curieusement, chacun des deux bas-côtés présente, à l’est, à l’intérieur, une niche-abside (une absidiole).
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 109.
Եղվարդ, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ․, այժմ՝ կիսավեր), հատակագիծ։
Չորս զույգ T-աձև հզոր մույթերը և ամ․ կողմի երկու որմնամույթերը հավանաբար քարե թաղի կառուցման ժամանակ կատարված փոփոխությունների հետևանք են։ Խորանը, չունենալով կից ավանդատներ, կազմում է բավական արտահայտված ցցուն հնգանկյուն։ Կողային նավերից յուրաքանչյուրի ալ․ ծայրում, ներքուստ, զարմանալիորեն առկա է խորան-խորշ (խորանիկ)։
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 109)։
Paraka (Nakhitchévan), St-Simon (Chemavon) (1680), détruite, plan. Piliers en croix, abside à contour intérieur pentagonal et sacristies presque carrées, sans absidiole, sont assez fréquents dans les basiliques arméniennes des temps modernes.
Plan d’après Paolo Cuneo 1988, p. 487.
Փարաքա (Նախիջևան), Ս․ Սիմոն (Շմավոն) (1680 թ., այժմ ամբողջովին քանդված), հատակագիծ։ Խաչաձև մույթերը, ներսից հնգանկյուն խորանը և գրեթե քառակուսի ու առանց խորանիկի ավանդատները բավական տարածված են նոր ժամանակների հայկական բազիլիկներում։
Հատակագիծը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ․, էջ 487)։
Բազիլիկ հատակագիծ, բազիլիկաձև հատակագիծ
Երկայնական*, անգմբեթ*, երեք կամ հինգ զուգահեռ նավ* ունեցող և բազիլիկ* կոչվող եկեղեցիների հատակագիծը։
Ի տարբերություն քրիստոնյա աշխարհի այլ բազիլիկների, որոնք կարող են հինգ նավ ունենալ, Հայաստանում բազիլիկները միշտ եռանավ են, և նավերն իրարից բաժանված են երկու շարք մույթերով*, այլ ոչ թե սյուներով*։
Կենտրոնական նավը մոտ երկու անգամ ավելի լայն է, քան կողային նավերը*։ Դրա արևելյան ծայրին գտնվում է խորանը*՝ ներսից կիսակլոր, երբեմն պայտաձև* կամ բազմանկյուն: Շատ հաճախ դրա երկու կողմերում կան ավանդատներ* (պաստոֆորիոններ*)։
Հայկական բազիլիկներում խորանը և դրան կից ավանդատները գրեթե միշտ ներառված են արտաքուստ ուղղանիստ սնարի* մեջ։ Սակավաթիվ դեպքերում, երբ ավանդատներ չկան, խորանը ցցուն* է (արտաքուստ հնգանիստ եզրագծով)։
Բազիլիկները, ինչպես հայկական բոլոր եկեղեցիները, ենթարկվում են արևելման* կանոնին՝ ուղղված են դեպի արևելք։
Հայաստանում հաշվառված են վաղ քրիստոնեական շրջանով* թվագրվող մոտ տասը բազիլիկներ: Միջնադարում* այսպիսի հորինվածքով եկեղեցիներ գրեթե չեն կառուցվել, իսկ 17-19-րդ դարերում նորից կառուցվել են, ընդ որում՝ բավական հաճախ:
«Բազիլիկ» եզրը երբեմն կիրառվում է Հայաստանում շատ տարածված միանավ* անգմբեթ փոքր եկեղեցիների համար նույնպես, սակայն այս կիրառությունն առարկելի է։ Իրականում, այս եզրը ծագում է հռոմեական հանրային ընդարձակ բազմանավ դահլիճների անվանումից:
անգմբեթ – հղում դեպի Գմբեթ
վաղ քրիստոնեական շրջան — մեկ եզր է
կողային նավ — մեկ եզր է
պայտաձև — հղում դեպի Պայտաձև կամար
ուղղանիստ սնար — մեկ եզր է
ցցուն խորան — մեկ եզր է
Plan centré à coupole
Plan d’un édifice dont l’espace intérieur est entièrement (ou presque) assemblé autour du centre que couronne la coupole*.
Les principales déclinaisons du plan centré à coupole sont :
— les plans rayonnants* (hexaconque*, octoconque*…),
— les plans en croix tétraconque* (croix grecque*), avec leurs variantes (croix libre*, croix inscrite*),
— les plans en carré tétraconque*, avec leurs variantes (avec ou sans appuis libres*, avec ou sans niches diagonales et sacristies*).
Dans de nombreux plans cruciformes* et en carré tétraconque qui appartiennent au groupe centré, l’attraction exercée par la coupole est légèrement concurrencée par une tendance longitudinale. Celle-ci résulte d’un allongement des bras est et surtout ouest. C’est souvent le cas p.ex. des églises en croix monoconque* et triconque*, libres ou inscrites. Cet accent longitudinal, qui donne au plan de l’église la forme d’une croix latine*, vise certainement à souligner l’axe sacré*. Néanmoins, ces compositions sont considérées comme centrées, car l’espace couvert par la coupole reste le pôle central d’équilibre.
plan rayonnant – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole rayonnant
plan en croix tétraconque – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan tétraconque
croix grecque – մեկ եզր է
Croix libre – մեկ եզր է
Croix inscrite – մեկ եզր է
Plan en carré tétraconque – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque
Appuis libres – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque à quatre appuis libres
avec niches diagonales et sacristies – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque à niches diagonales et sacristies
plan cruciforme – մեկ եզր է
église en croix monoconque – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan à coupole sur croix latine monoconque
croix latine – մեկ եզր է
axe sacré – մեկ եզր է
Exemples caractéristiques de plans centrés à coupole :
1) Plan rayonnant hexaconque : Aragatz, chapelle (c. fin VIe-début VIIe s.).
2) Plan rayonnant octoconque : Èghvard/Yèghvard, chapelle St-Théodore Stratilate (Zoravar) (entre 662 et 685).
3) Plan en tétraconque libre : Tzaghkachèn, chapelle (c. fin IXe s.).
4) Plan en tétraconque inscrite : Ani, égl. Sts-Apôtres (début XIe s.).
5) Plan en carré tétraconque : Irind, St-Serge (c. années 680).
6) Plan en carré tétraconque à quatre appuis libres : cathédrale Ste-Étchmiadzine (c. fin Ve s.).
7) Plan en carré tétraconque à niches diagonales et sacristies : Vagharchapat/ Étchmiadzine, Ste-Hripsimé (c. 617-628).
8) Plan en carré tétraconque tétraniche sans sacristies à l’ouest et avec deux très étroites sacristies à l’est : Aghtamar, égl. Ste-Croix (915-921).
Plans extraits des planches synoptiques de Paolo Cuneo, 1988, p. 719-724.
Կենտրոնագմբեթ հատակագծերի բնորոշ օրինակներ՝
1) Վեցախորան ճառագայթաձև հատակագիծ՝ Արագած, մատուռ (մոտ 6-րդ դ. վերջ — 7-րդ դ. սկիզբ):
2) Ութախորան ճառագայթաձև հատակագիծ՝ Եղվարդ, Ս. Թեոդորոս Զորավար մատուռ (662 և 685 թթ. միջև):
3) Ազատ քառախորան հատակագիծ՝ Ծաղկաշեն, մատուռ (մոտ 9-րդ դ. վերջ):
4) Ներգծված քառախորան հատակագիծ՝ Անի, Ս. Առաքելոց եկ. (11-րդ դ. սկիզբ):
5) Քառախորան քառակուսի հատակագիծ՝ Իրինդ, Ս. Սարգիս (մոտ 680-ական թթ.):
6) Չորս ազատ հենարանով քառախորան քառակուսի հատակագիծ՝ Ս. Էջմիածին մայր տաճար (մոտ 5-րդ դ. վերջ):
7) Անկյունագծային խորշերով և ավանդատներով քառախորան քառակուսի հատակագիծ՝ Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Հռիփսիմե (մոտ 617-628 թթ.):
8) Քառախորան քառակուսի հատակագիծ առանց ամ. ավանդատների և շատ նեղ ալ. ավանդատներով՝ Աղթամար, Ս. Խաչ եկ. (915-921 թթ.):
Հատակագծերը՝ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ., էջ 719-724) համապարփակ աղյուսակներից:
Կենտրոնագմբեթ հատակագիծ
Հատակագիծ այնպիսի կառույցի, որի՝ գմբեթով* պսակված կենտրոնական հատվածն իր շուրջն է հավաքում ամբողջ (կամ գրեթե ամբողջ) ներքին տարածությունը։
Կենտրոնագմբեթ հատակագծի գլխավոր տարատեսակներն են՝
ա) ճառագայթաձև հատակագիծը* (վեցախորան*, ութախորան* և այլն),
բ) քառախորան խաչ* (հունական խաչ*) հատակագիծը, իր տարբերակներով (ազատ խաչ*, ներգծված խաչ*),
գ) քառախորան քառակուսի հատակագիծը*, իր տարատեսակներով (ազատ հենարաններով* կամ առանց դրանց, անկյունագծային խորշերով ու ավանդատներով* կամ առանց դրանց):
Բազմաթիվ խաչաձև* և քառախորան քառակուսի հատակագծերում, որոնք պատկանում են կենտրոնագմբեթ խմբին, արևելյան և հատկապես արևմտյան թևերի թեթևակի երկարացման արդյունքում, այնուամենայնիվ, առաջանում է որոշակի երկայնականություն: Հաճախ այդպես է, օրինակ, միախորան* և եռախորան* ազատ խաչ և ներգծված խաչ հատակագծերում: Այս երկայնական շեշտը, որը եկեղեցու հատակագծին հաղորդում է լատինական խաչի* ձև, անկասկած միտված է ընդգծելու սրբազան առանցքը*: Բայց և այնպես, նման հորինվածքները համարվում են կենտրոնաձիգ, քանի որ գմբեթատակ տարածությունը մնում է հավասարակշռության կենտրոնը։
ճառագայթաձև հատակագիծ – մեկ եզր է, հղումով դեպի Կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հատակագիծ
քառախորան խաչ հատակագիծ – մեկ եզր է, հղում դեպի Քառախորան հատակագիծ
քառախորան քառակուսի հատակագիծ – մեկ եզր է, հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հատակագիծ
ազատ հենարաններ – մեկ եզր է, հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարաններով
անկյունագծաին խորշերով ու ավանդատներով – մեկ եզր է, հղում դեպի Քառախորան քառակուսի կենտրոնագմբեթ հատակագիծ՝ անկյունագծային խորշերով և ավանդատներով
Հունական խաչ – մեկ եզր է
Ազատ խաչ – մեկ եզր է
Ներգծված խաչ – մեկ եզր է
խաչաձև հատակագիծ – մեկ եզր է
միախորան – հղում դեպի Միախորան լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Լատինական խաչ – մեկ եզր է
սրբազան առանցք – մեկ եզր է
Plan centré à coupole rayonnant
Plan centré où les volumes rayonnent de manière équilibrée autour de l’espace couvert par la coupole*.
Les compositions hexaconques* et octoconques* sont caractéristiques de cette catégorie. Elles sont inscrites dans un polygone plus ou moins proche du cercle, presque toujours entaillé à l’extérieur de niches dièdres*.
Malgré une légère longitudinalité, les compositions à coupole sur cube tétraconque (type Mastara)* et sur cube tétraconque à niches diagonales (type Hripsimé)* peuvent aussi s’y rattacher.
niche dièdre – մեկ եզր է
composition à coupole sur cube tétraconque (type Mastara) – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque (type Mastara)
composition à coupole sur cube tétraconque à niches diagonales (type Hripsimé) – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque à niches diagonales et sacristies (Plan à coupole sur carré tétraconque tétraniche à quatre sacristies) (type Hripsimé)
Plans à coupole centrés rayonnants (VIIe s.). 1e ligne : cas exceptionnel combinant tétraconque et hexaconque ; 2e ligne : hexaconques ; 3e ligne : octoconques.
Planche de plans d’après Paolo Cuneo 1988, p. 724-725.
Կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հատակագծեր (7-րդ դ.)։ 1-ին շարքում քառախորան և վեցախորան հորինվածքների բացառիկ համադրություն, 2-րդ շարքում վեցախորան, 3-րդ շարքում ութախորան եկեղեցիներ։
Հատակագծերի աղյուսակը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ․, էջ 724-725)։
Note 1. Parmi les hexaconques, la chapelle de Bagnayr devrait être dite « pentaconque », car son bras ouest est quadrangulaire ; dans la très originale chapelle du Berger d’Ani les six « conques » étaient trapézoïdales.
Նշում (1)․ Վեցախորանների շարքում ներկայացված եկեղեցիներից Բագնայրի մատուռը կարելի է համարել հնգախորան, քանի որ դրա ամ․ թևը ուղղանկյուն է։ Անիի Հովվի շատ յուրօրինակ մատուռում վեց «խորանները» սեղանաձև էին։
Note 2. Dans le second groupe, Irind n’est pas tout à fait une octoconque, mais plutôt une heptaconque (= sept conques), puisque, comme à Bagnayr, son bras ouest est carré ; à l’inverse, Tayots Kar/Taoskari (Tayk/Tao) avait sept bras rectangulaires et seule son abside orientale (très étroite) était arrondie.
Նշում (2)․ Ութախորանների շարքում ներկայացված եկեղեցիներից Իրինդի եկ․ կարելի է համարել յոթախորան, քանի որ, ինչպես Բագնայրի դեպքում, դրա ամ․ թևը ուղղանկյուն է։ Իսկ Տայոց Քար եկեղեցում (Տայք/Տաո), ընդհակառակը, միայն ավագ խորանն էր կիսաշրջանաձև, իսկ մյուս թևերը ուղղանկյուն էին։
Կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հատակագիծ
Կենտրոնագմբեթ հատակագիծ, որտեղ ծավալները հավասարակշիռ ձևով ճառագայթանման դասավորված են գմբեթատակ* տարածության շուրջը։
Այս հատակագծի բնորոշ տեսակներն են վեցախորան* և ութախորան* հորինվածքները։ Դրանք ներգծված են գրեթե շրջանաձև բազմանկյան մեջ և հիմնականում ունեն արտաքին երկնիստ խորշեր*։
Կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև կարող են համարվել նաև քառախորան քառակուսի (Մաստարայի տիպ)* և անկյունագծային խորշերով քառախորան քառակուսի (Հռիփսիմեի տիպ)* հորինվածքները՝ չնայած, որ դրանք մի փոքր երկայնական* են։
երկնիստ խորշ – մեկ եզր է
Plan centré à coupole sur carré tétraconque (type Mastara)
Plan centré à coupole* sur carré (ou rectangle proche du carré) dont chaque côté est échancré par une conque* en saillie extérieurement polygonale, arrondie ou rectangulaire.
Le volume correspondant à ce plan est un cube (ou un parallélépipède presque cubique) expansé de quatre saillies et où les huit points de jonction des côtés et des quatre conques servent d’appuis au tambour* de la coupole*.
Compte tenu de l’assise du tambour, qui repose presque directement sur le périmètre mural, et de la technique arménienne de construction*, la stabilité d’une telle structure paraît optimale, tant en mode statique que sismique. L’autre avantage d’une telle composition est qu’elle permet une largeur notable de la coupole.
L’exemple type de cette composition, remarquable création de l’Âge d’or*, est l’église Saint-Jean de Mastara (c. 650). Sa coupole, d’un peu plus de 11 mètres de diamètre, probablement conservée à l’intérieur dans son état originel, est la plus large d’Arménie.
Plan centré à coupole — մեկ եզր է
Âge d’or — մեկ եզր է
technique arménienne de construction — մեկ եզր է
Églises arméniennes des VIIe et Xe-XIe s. Plans centrés à coupole sur carré tétraconque.
Planche de plans d’après Paolo Cuneo 1980, p. 722-723, sauf plans de St-Georges de Bagaran : Achot Hakobian (Grigor Nalbandian et al. 2021, p. 20) ; Guèghvank et Datèm : Jean-Michel Thierry.
7-րդ և 10-11-րդ դդ. հայկական եկեղեցիներ։ Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հատակագծեր:
Հատակագծերը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1980 թ․, էջ 722-723), Բագարանի Ս. Գևորգի հատակագիծը՝ ըստ Աշոտ Հակոբյանի (Գ. Նալբանդյան և այլք, 2021 թ., էջ 20), իսկ Գեղվանքի և Դատեմի հատակագծերը՝ ըստ Ժան-Միշել Թիերիի։
Mastara, égl. St-Jean (c. 650).
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 288
Մաստարա, Ս․ Հովհաննես եկ․ (մոտ 650 թ․)։
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 288)
Mastara, égl. St-Jean (c. 650). Vue intérieure de la coupole.
Մաստարա, Ս․ Հովհաննես եկ․ (մոտ 650 թ․)։ Գմբեթի ներքին տեսք:
Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հատակագիծ (Մաստարայի տիպ)
Քառակուսի (կամ քառակուսուն մոտ ուղղակյուն) կենտրոնագմբեթ հատակագիծ*, որի յուրաքանչյուր կողմից ցցվում է արտաքուստ բազմանկյուն, կիսակլոր կամ ուղղանկյուն խորան*։
Այս հատակագծին համապատասխանող ծավալը խորանարդ է (կամ համարյա խորանարդաձև զուգահեռանիստ), որի չորս կողմերից ցցվում են ելուստներ և դրանց ու պատերի հատման ութ կետերը ծառայում են որպես գմբեթի* թմբուկի* հենարաններ։
Այսպիսի կառույցների կայունությունը կարծես ապահովված է թե՛ կայուն, թե՛ երկրաշարժային պայմաններում՝ շնորհիվ այն բանի, որ թմբուկի ստորին քարաշարքը նստում է գրեթե անմիջապես որմնային շրջագծի վրա, և շնորհիվ հայ շինարվեստի*։ Այսպիսի հորինվածքի մյուս առավելությունն այն է, որ թույլ է տալիս գմբեթի զգալի լայնություն:
Ոսկեդարում* ստեղծված այս նշանավոր հորինվածքի բնորոշ օրինակը Մաստարայի Ս․ Հովհաննես եկեղեցին է (մոտ 650 թ․): Դրա գմբեթը, որը հավանաբար ներսում պահպանվել է իր նախնական վիճակում, 11 մետրից քիչ ավելի տրամագծով Հայաստանի ամենալայնն է։
կենտրոնագմբեթ հատակագիծ – մեկ եզր է
Կենտրոնագմբեթ հորինվածք – հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ հատակագիծ
հայ շինարվեստ — մեկ եզր է
Plan centré à coupole sur carré tétraconque à niches diagonales, avec ou sans sacristies (Plan à coupole sur carré tétraconque tétraniche avec ou sans sacristies) (type Hripsimé)
Plan centré* en carré (ou rectangle proche du carré) dont chaque côté du carré central est échancré par une conque* intérieurement arrondie, et dont chaque angle ouvre sur une niche* aux trois-quarts cylindrique.
Cette composition a été créée à la fin du du VIe s. simultanément en Arménie et en Ibérie (Géorgie).
À l’intérieur, l’alternance de conques et de niches diagonales crée une configuration rayonnante* que couronne la coupole*. Comme dans les compositions centrées à carré tétraconque* (type Mastara), le tambour* bénéficie de huit points d’appui. Ici toutefois ce sont les jonctions des côtés du carré et des quatre niches diagonales.
Les conques est et ouest sont plus grandes que les latérales (nord et sud) et sont très souvent précédées d’un avant-corps (un court bras voûté), ce qui confère au plan une légère longitudinalité*.
L’exemple type de ce plan en Arménie est l’église Ste-Hripsimé (c. 617-628) et en Ibérie (Géorgie) Ste-Croix (Djvari) de Mtskhéta (fin du VIe et premières décennies du VIIe s.).
Des variantes libres*, semi-libres* et inscrites* de ce plan existent. Dans les variantes inscrites, les plus nombreuses, les niches diagonales donnent accès à des pièces angulaires, deux à l’ouest, destinées peut-être initialement aux pénitents et catéchumènes, et deux à l’est. Lorsque les chambres angulaires orientales sont quadrangulaires (sans absidiole), ce sont des pastophoria* ou sacristies* ; quand elles sont dotées d’une absidiole*, ce sont des chapelles-sacristies*.
L’une des caractéristiques de cette composition sophistiquée est la présence fréquente de paires de niches insérées dans les façades de part et d’autre des conques. On peut supposer que l’une de leurs fonctions est architectonique* et parasismique* : celle d’alléger les masses murales qui séparent les conques des niches diagonales et des pièces angulaires.
Dans la majeure partie des cas, ces niches extérieures sont dièdres* (triangulaires), mais à Ste-Hripsimé et à Garnahovit, elles sont trapézoïdales.
Plan centré – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole
configuration rayonnante – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole rayonnant
compositions centrées à carré tétraconque – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur carré tétraconque
longitudinalité – հղում դեպի Plan longitudinal
libres – հղում դեպի Croix libre
semi-libres – հղում դեպի Croix semi-libre
inscrites – հղում դեպի Croix inscrite
Plans centrés du type Hripsimé.
Planche d’après Paolo Cuneo 1988, p. 722-723, sauf pour le plan de la chapelle St-Jean-Baptiste à Sébaste/Sivas, monastère St-Signe ([re-?]construite en 1800-1857 : Jean-Michel Thierry 2000, p. 172.
Հռիփսիմեի տիպի կենտրոնագմբեթ հատակագծեր։
Հատակագծերը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ., էջ 722-723), իսկ Սեբաստիայի/Սիվասի Ս. Նշան վանքի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ մատուռի (վերա(՞)կառուցված 1800-1857 թթ.) հատակագիծը՝ ըստ Ժան-Միշել Թիերիի (2000 թ., էջ 172):
Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Hripsimé (c. 620).
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 307.
Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս․ Հռիփսիմե եկ․ (մոտ 620 թ․)։
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 307)։
Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Hripsimé (c. 620). Vue du sud-est.
Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս․ Հռիփսիմե եկ․ (մոտ 620 թ․)։ Տեսքը հվ.-ալ.-ից:
Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հատակագիծ՝ անկյունագծային խորշերով և ավանդատներով կամ առանց դրանց (Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառախորշ քառակուսի հատակագիծ՝ ավանդատներով կամ առանց դրանց) (Հռիփսիմեի տիպ)
Քառակուսի (կամ քառակուսուն մոտ ուղղակյուն) կենտրոնագմբեթ հատակագիծ*, որտեղ կենտրոնական քառակուսու յուրաքանչյուր կողմից ցցվում է ներսից կիսաշրջանաձև խորան*, իսկ յուրաքանչյուր անկյունից բացվում է երեք քառորդ գլանաձև խորշ*։
Այս հորինվածքը ստեղծվել է 6-րդ դ. վերջում միաժամանակ Հայաստանում և Վիրքում (Վրաստանում):
Խորանների և անկյունագծային խորշերի հերթագայման արդյունքում ներսում առաջանում է գմբեթով պսակված ճառագայթաձև հորինվածք*։ Ինչպես կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հորինվածքներում* (Մաստարայի տիպ), այնպես էլ Հռիփսիմեի տիպի եկեղեցիներում թմբուկը նստում է ութ հենարանների վրա, բայց այստեղ դրանք խորանների և անկյունագծային խորշերի միացման տեղերն են։
Արևելյան և արևմտյան խորաններն ավելի մեծ են, քան կողայինները (հս. և հվ.), և իրենց առջև շատ հաճախ ունեն թաղակապ կարճ նախախորան, ինչից հատակագիծը մի փոքր երկայնական* է դառնում:
Այս հորինվածքի ամենաբնորոշ օրինակը Հայաստանում Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին է (մոտ 617-628 թ․), իսկ Վիրքում (Վրաստանում)՝ Մցխեթայի Ս. Խաչը (Ջվարի) (6-րդ դ. վերջից 7-րդ դ. առաջին տասնամյակները)։
Այս հատակագիծը կարող է լինել ազատ*, կիսազատ* և ներգծված*։ Ներգծվածի դեպքում շատ հաճախ անկյունագծային խորշերից բացվում են անկյունային սենյակներ*: Արևմտյան անկյունային սենյակները սկզբում հավանաբար նախատեսված են եղել ապաշխարողների և նորահավատների համար։ Արևելյան անկյունային սենյակները երբեմն քառանկյուն պաստոֆորիոններ* կամ ավանդատներ* են, երբեմն էլ խորանիկ* ունեն, այսինքն՝ մատուռ-ավանդատներ* են:
Այս բարդ հորինվածքի բնորոշ գծերից է հաճախ զույգ խորշերի* առկայությունը կառույցի յուրաքանչյուր ճակատին՝ խորանի կողքերին:
Այս խորշերը, խորաններն ու անկյունային սենյակներն իրարից բաժանելով, թեթևացնում են որմնային զանգվածը, ուստի հնարավոր է, որ դրանք ունեցել են ճարտարագիտական* և սեյսմակայուն* գործառույթ:
Մեծ մասամբ այս արտաքին խորշերը երկնիստ* են (եռանկյունաձև), իսկ Ս. Հռիփսիմեում և Գառնահովտում՝ սեղանաձև:
կենտրոնագմբեթ հատակագիծ* — մեկ եզր է
ճառագայթաձև հորինվածք* — մեկ եզր է, հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հատակագիծ
ազատ* — հղում դեպի Ազատ խաչ հատակագիծ
ներգծված* — հղում դեպի Ներգծված խաչ հատակագիծ
Plan centré à coupole sur carré tétraconque à quatre appuis libres (Plan à coupole sur carré tétraconque tétrapode) (type Étchmiadzine)
Plan carré dont chaque côté est échancré par une conque* intérieurement semicirculaire, et au centre duquel se dressent quatre appuis libres* qui portent la coupole*.
appui libre – մեկ եզր է
L’exemple type en est la cathédrale* d’Étchmiadzine. Selon l’historien du Ve s. Agathange, le concept en aurait été dicté à saint Grégoire l’Illuminateur dans une vision céleste, lors du baptême de l’Arménie.
L’historien commente ainsi cette Vision : « les arcs qui se lient entre eux sur les [quatre] colonnes [représentent] l’égalité et l’unité de l’Église universelle, et la coupole qui est au-dessus est l’image de la cité suprême, lieu de rassemblement de l’unité du royaume des cieux ».
Le plan de la cathédrale a certes inspiré les architectes, mais a été peu reproduit, probablement en raison de la sacralité considérable qui s’attachait à ce sanctuaire fondé par l’Illuminateur sur le lieu de la vision divine.
Ce plan est employé, avec des proportions resserrées, une seule fois au VIIe s. à Bagaran (624-631) et une fois, peut-être au Xe s., à la chapelle* (détruite) de Bobosguéri (province de Tayk/Tao).
Il faut attendre le XIXe s. pour en voir des variantes dans deux sanctuaires importants. Le premier est l’église principale du monastère* de St-Thaddée en Artaz (1811-1820, nord-ouest de l’Iran), dont l’abside* manque, car une église plus ancienne occupe son emplacement et n’apparaît pas sur le plan. Le deuxième est la cathédrale St-Sauveur de Chouchi (1868-1887, Artsakh/Haut-Karabagh) où le modèle d’Étchmiadzine est librement réinterprété.
Plans centrés en carré tétraconque tétrapode (type Étchmiadzine).
Planche de plans d’après Paolo Cuneo 1988, p. 722-723, sauf pour le plan de Bobosguéri : Vakhtang Béridzé 1981, p. 139, fig. 95.
Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառամույթ քառակուսի հատակագծեր (Էջմիածնի տիպ):
Հատակագծերը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ․, էջ 722-723), իսկ Բոբոսգերիի հատակագիծը՝ ըստ Վախթանգ Բերիձեի (1981 թ., էջ 139, նկ. 95):
Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzine, plan hypothétique de l’édifice à la fin du Ve s., reconstitué à la suite des fouilles des années 1950.
Plan d’après Alexandre Sahinian 1966, pl. XXIX.
Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, 5-րդ դ. վերջի ենթադրյալ հատակագիծը՝ վերակազմված 1950 թթ. պեղումներից հետո:
Հատակագիծը՝ ըստ Ալեքսանդր Սահինյանի (1966 թ., աղ. XXIX):
Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառակուսի հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով (Կենտրոնագմբեթ քառախորան քառամույթ քառակուսի հատակագիծ) (Էջմիածնի տիպ)
Քառակուսի կենտրոնագմբեթ հատակագիծ*, որի յուրաքանչյուր կողմից ցցվում է ներսից կիսաշրջանաձև խորան*, և որտեղ գմբեթը* հենվում է չորս ազատ հենարանների* վրա։
Այս հատակագծի ամենաբնորոշ օրինակը Էջմիածնի մայր տաճարն* է։ Ըստ 5-րդ դ․ պատմիչ Ագաթանգեղոսի՝ այս հորիվածքը երևացել է Գրիգոր Լուսավորչին մի երկնային տեսիլքի մեջ Հայոց Դարձի ժամանակ։
Պատմիչն այդ տեսիլքը մեկնաբանում է այսպես․ «[չորս] սյուների վրա իրար միացող կամարները համընդհանուր եկեղեցու միասնության և հավասարության նշաններն են, իսկ դրանցից վեր գտնվող գմբեթը վերին քաղաքի պատկերն է՝ երկնային արքայության միասնության համախմբման վայրը»:
[Գրաբար բնագիրը՝ Իսկ կամարքն որ ի սեանց անտի ի միմեանս կապէին՝ այս ինքն է հաւասարութիւն միաբանութեան կաթողիկէ եկեղեցւոյ: Իսկ խորանն ի վերայ՝ ունի զաւրինակ վերնոյ քաղաքին, զժողովարանն միաբանութեան արքայութեանն երկնից:]
Այս հատակագիծը, անշուշտ, ոգեշնչել է ճարտարապետներին, բայց քիչ է վերարտադրվել: Դրա պատճառներից է, հավանաբար, Լուսավորչի աստվածային տեսիլքի տեղում կառուցված մայր տաճարի գերսրբազան բնույթը:
Սեղմված համաչափություններով այն կիրառվել է միայն մեկ անգամ Բագարանում (624-631 թթ.) և մեկ անգամ էլ Բոբոսգերի մատուռում (այժմ՝ ավերակ, գուցե 10-րդ դ., Տայք/Տաո շրջան):
Երկար դադարից հետո՝ 19-րդ դարում, այդ հատակագծի տարբերակները կիրառվեցին երկու կարևոր սրբարաններում: Առաջինը՝ Արտազի Ս. Թադե վանքի* գլխավոր եկեղեցին է (1811-1820 թթ., Իրանի հյուսիս-արևմուտք), որի խորանը* բացակայում է (դրա տեղը զբաղեցնող ավելի հին եկեղեցին հատակագծում ընդգրկված չէ): Իսկ երկրորդը՝ Շուշիի Ս. Ամենափրկիչն է (1868-1887 թթ., Արցախ), որտեղ Էջմիածնի հատակագիծը ազատ մեկնաբանված է:
կենտրոնագմբեթ հատակագիծ — մեկ եզր է
ազատ հենարան — մեկ եզր է
մայր տաճար — մեկ եզր է
Plan centré à coupole sur croix grecque
Voir : Plan tétraconque
Կենտրոնամբեթ hունական խաչ հատակագիծ
Տե՛ս Քառախորան հատակագիծ
Plan à coupole sur croix semi-libre
Voir : Plan tétraconque
Կենտրոնամբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ
Տե՛ս Քառախորան հատակագիծ
Plan centré à coupole sur hexaconque
Voir : Hexaconque
Կենտրոնամբեթ վեցախորան հատակագիծ
Տե՛ս Վեցախորան
Plan centré à coupole sur octoconque
Voir : Octoconque
Կենտրոնամբեթ ութախորան հատակագիծ
Տե՛ս Ութախորան
Plan centré à coupole sur tétraconque
Voir : Plan tétraconque
Կենտրոնամբեթ քառախորան հատակագիծ
Տե՛ս Քառախորան հատակագիծ
Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite
Plan dans lequel l’espace cruciforme* à quatre conques* coiffé par la coupole* est entouré d’une enveloppe quadrangulaire, polygonale ou circulaire. Cette inscription est liée à la présence de quatre chapelles-sacristies* dans les quadrants (les angles extérieurs) de la croix.
Au VIIe s., le plan tétraconque* est presque toujours en croix libre*. Ses variantes semi-libre* et inscrite s’observent surtout dans des églises de la période des royaumes* (fin IXe-XIe s.). Elles participent d’une tendance à l’inscription des volumes cruciformes qui se généralise à partir de cette période.
Le plan en tétraconque inscrite a trois variantes : inscrite dans un rectangle*, dans un cercle* ou un polygone et dans un déambulatoire annulaire*.
plan tétraconque – մեկ եզր է
croix libre – մեկ եզր է
semi-libre – հղում դեպի Croix semi-libre
période des royaumes – մեկ եզր է
inscrite dans un rectangle – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite dans un rectangle
cercle – հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite dans un cercle ou un polygone
déambulatoire annulaire – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite dans un déambulatoire annulaire (type Zvartnots)
Կենտրոնագմբեթ ներգծված (ներգրված) քառախորան խաչ հատակագիծ
Հատակագիծ, որում չորս խորաններ* ունեցող և գմբեթով* պսակված խաչաձև* տարածությունը ներառված է ուղղանկյուն, բազմանկյուն կամ շրջանաձև եզրագծի մեջ։ Այս ներգծվածությունը կապված է արևելյան և արևմտյան խորաններին կից չորս ավանդատների առկայության հետ։
7-րդ դարում քառախորան հատակագիծը* գրեթե միշտ ազատ խաչ* տեսակի է։ Դրա կիսազատ* և ներգծված տարբերակները հանդիպում են առավելապես Բագրատունյաց շրջանի* (9-րդ դ․ վերջից 11-րդ դ․) եկեղեցիներում։ Առհասարակ այդ շրջանի հատակագծերում խաչաձև հորինվածքները ներգծելու միտում է նկատվում։
Ներգծված քառախորան խաչ հատակագիծն ունի երեք ենթատեսակ՝ ուղղանկյուն* եզրագծով, շրջանաձև* կամ բազմանկյուն եզրագծով և օղակաձև ճեմասրահով*։
քառախորան հատակագիծը – մեկ եզր է
ազատ խաչ — մեկ եզր է
կիսազատ – հղում դեպի Կիսազատ
խաչ
Բագրատունյաց շրջան – մեկ եզր է
ուղղանկյուն – հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) ուղղանկյան մեջ
շրջանաձև – հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) շրջանի կամ բազմանկյան մեջ
օղակաձև ճեմասրահով – մեկ եզր է, հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) օղակաձև ճեմասրահի մեջ (Զվարթնոցի տիպ)
plan-centre-a-coupole-sur-tetraconque-inscrite-dans-un-cercle-ou-dans-une
Plan dans lequel l’espace cruciforme* à quatre conques* coiffé par la coupole* est inscrit dans un périmètre circulaire ou polygonal (presque circulaire). L’inscription est liée à la présence de quatre chapelles-sacristies* dans les quadrants (angles extérieurs) de la croix.
Le contour circulaire ou quasi circulaire de ces compositions entraîne une réduction de l’espace disponible dans les quadrants : les sacristies* s’y adaptent en se réduisant à leur tour. Par ailleurs, le contour proche du cercle est peut-être l’indice d’une fonction mémoriale* ou funéraire* de ces sanctuaires.
Mémoriale – հղում դեպի Chapelle mémoriale
Funéraire – hղում դեպի Chapelle funéraire
Ce genre de plan s’observe dans quatre églises de la période des royaumes* (fin IXe-XIe s.). L’enveloppe est circulaire à l’église ouest de Marmachèn (déb. XIe s.) et à la chapelle St-Grégoire de Sanahin (fin Xe s.) ; elle est polygonale à Ste-Sion de Garni (24 faces, quasi circulaire, datation incertaine) et à St-Serge de Khetzkonk (20 faces, 1024).
Deux autres cas sont proches mais atypiques :
a) St-Jean-Baptiste de Khetzkonk (fin du IXe ou début du Xe s., détruite) était une tétraconque entourée d’un polygone irrégulier qui contournait quatre très petites chapelles-sacristies.
b) La chapelle de la citadelle d’Ani (Xe s., détruite) ne possédait que deux très petites chapelles-sacristies à l’est, mais était inscrite dans un polygone dodécagonal irrégulier.
période des royaumes – մեկ եզր է
Églises à coupole sur tétraconque inscrite dans un cercle ou un polygone, (fin IXe-XIe s.).
Planche de plans d’après Paolo Cuneo 1988, p. 724-725, sauf le plan de la chapelle St-Grégoire de Sanahin : Hovhannès Khalpakhtchian 1973, p. 16.
Շրջանի կամ բազմանկյան մեջ ներգծված կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագծեր (9-րդ դ. վերջ-11-րդ դ․)։
Հատակագծերը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ․, էջ 724-725) և Սանահինի Ս. Գրիգոր մատուռի հատակագիծը՝ ըստ Հովհաննես Խալփախչյանի (1973 թ., էջ 16):
Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) շրջանի կամ բազմանկյան մեջ
Հատակագիծ, որում չորս խորաններ* և չորս ավանդատներ* ունեցող, գմբեթով* պսակված խաչաձև* տարածությունը ներառված է շրջանաձև կամ բազմանկյուն (գրեթե շրջանաձև) եզրագծի մեջ։ Ներգծվածությունը կապված է արևելյան և արևմտյան խորաններին կից չորս մատուռ-ավանդատների* առկայության հետ։
Արտաքին եզրագծի շրջանաձև կամ գրեթե շրջանաձև լինելը կրճատում է ավանդատներին* հատկացվող տարածքը, ինչի արդյունքում դրանք փոքրանում են։ Բացի այդ, շրջանաձևությունը հուշում է, որ այս սրբարանները հավանաբար ունեցել են հուշային* կամ դամբանական* գործառույթ։
Հուշային – հղում դեպի Հուշամատուռ
Դամբանական — hղում դեպի Մատուռ-դամբարան (Դամբանական մատուռ)
Այսպիսի հատակագծով են կառուցված Բագրատունյաց շրջանի* (9-րդ դ. վերջ-11-րդ դ․) չորս եկեղեցիներ՝ Մարմաշենի արևմտյան եկեղեցին (11-րդ դ․ սկիզբ) ու Սանահինի Ս. Գրիգոր մատուռը (10-րդ դարի վերջ), որոնք շրջանաձև եզրագիծ ունեն, և Գառնիի Ս․ Սիոնը (հստակ թվագրում չկա), որի եզրագիծը 24-նիստանի, գրեթե շրջանաձև բազմանկյուն է, և Խծկոնքի Ս․ Սարգիսը (1024 թ․), որը 20-նիստանի բազմանկյուն է։
Նույն շրջանի ևս երկու եկեղեցիներ ունեն նման հատակագիծ, սակայն որոշ առանձնահատկություններով․
ա) Խծկոնքի Ս․ Հովհաննես Մկրտիչը (9-րդ դ. վերջ կամ 10-րդ դ․ սկիզբ, այժմ՝ ավերված), որում խաչաձև տարածությունը և չորս փոքր ավանդատները ներառված են անկանոն բազմանկյան մեջ:
բ) Անիի միջնաբերդի մատուռը (10-րդ դ․, այժմ՝ ավերված), որում խաչաձև տարածությունը և արևելյան երկու փոքր ավանդատները ներառված են 12-նիստանի անկանոն բազմանկյան մեջ։
Բագրատունյաց շրջան – մեկ եզր է
Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite dans un déambulatoire annulaire (type Zvartnots)
Plan dans lequel l’espace central cruciforme* à quatre conques* coiffé par la coupole* est entouré d’un couloir ou déambulatoire annulaire*. Le contour extérieur de ce dernier est polygonal ou circulaire.
L’aspect rotondal créé par l’enveloppe annulaire et la structure à trois niveaux des monuments construits de cette manière indiquent probablement que leur source d’inspiration était la rotonde érigée par l’empereur Constantin au IVe siècle à Jérusalem sur la tombe du Christ.
Le représentant emblématique de cette composition en Arménie est la cathédrale de Zvartnots (milieu du VIIe s.). Ce grand édifice à la structure complexe a été détruit probablement par un tremblement de terre (Xe s.) et la restitution de son aspect initial a fait l’objet d’hypothèses divergentes.
Son modèle a été repris plus ou moins fidèlement dans plusieurs sanctuaires importants de la région sud-caucasienne : l’église de Lékit en Albanie du Caucase, actuel Azerbaïdjan (c. années 650-660), la cathédrale de Banak ou Bana (fin IXe-début Xe s.) dans la province arméno-géorgienne de Tayk/Tao et l’église St-Grégoire du roi Gaguik à Ani (début du XIe s.).
déambulatoire annulaire – մեկ եզր է
Plans des monuments arméniens et sud-caucasiens à coupole sur tétraconque inscrite dans un déambulatoire annulaire.
Plans d’après Paolo Cuneo 2008, p. 724-725, et Stepan Mnatsakanian 1971, p. 64, fig. 28.
Օղակաձև ճեմասրահի մեջ ներգծված կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագծով հայկական և հարավկովկասյան հուշարձանները:
Հատակագծերը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (2008 թ․, էջ 724-725) և Ստեփան Մնացականյանի (1971 թ․, էջ 64, նկ․ 28)։
Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) օղակաձև ճեմասրահի մեջ (Զվարթնոցի տիպ)
Հատակագիծ, որում կենտրոնական խաչաձև* քառախորան* գմբեթավոր* տարածությունը ներգծված է օղակաձև ճեմասրահի* մեջ, որն իր հերթին ներառված է բազմանկյուն կամ շրջանաձև արտաքին եզրագծի մեջ։
Օղակաձև ճեմասրահը և եռահարկ հորինվածքն այսպիսի հատակագծով կառույցներին հաղորդում են բոլորակի տեսք, որը հավանաբար ներշնչված է Երուսաղեմում 4-րդ դ. Քրիստոսի գերեզմանի վրա Կոնստանտինոս Ա Մեծի կառուցած բոլորակաձև շինությունից։
Հայաստանում այս հորինվածքի ամենաբնորոշ օրինակը Զվարթնոցի մայր տաճարն է (7-րդ դ․ կեսեր)։ Բարդ կառուցվածքով այս մեծածավալ շինությունը հավանաբար քանդվել է երկրաշարժից (10-րդ դ.), և դրա վերակազմության վերաբերյալ կան մի քանի իրարամերժ վարկածներ։
Զվարթնոցի օրինակով են կառուցված հարավկովկասյան մի քանի կարևոր եկեղեցիներ՝ Աղվանքի Լեկիթ եկեղեցին (մոտ 650-660 թթ․, այժմ՝ Ադրբեջանի տարածք), հայ-վրացական Տայք/Տաո նահանգի Բանակ կամ Բանա մայր տաճարը (9-րդ դ․ վերջ — 10-րդ դ․ սկիզբ) և Անիի Ս․ Գրիգոր Գագկաշեն եկեղեցին (11-րդ դ․ սկիզբ)։
օղակաձև ճեմասրահ – մեկ եզր է
Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite dans un rectangle
Plan dans lequel l’espace cruciforme coiffé par la coupole*, à quatre conques* et à quatre chapelles-sacristies*, est inscrit dans une enveloppe rectangulaire.
Ce plan s’observe dans deux églises de la période des royaumes* (fin IXe-XIe s.) :
1) l’église principale du groupe ouest du monastère de Tsakhats-Kar (fin du IXe ou Xe s., très endommagée), qui se distingue par la longueur insolite de son abside* principale.
2) l’église Saints-Apôtres d’Ani (début du XIe s., en ruine), qui donnait un exemple original d’une telle structure. Chacune des quatre sacristies* était une chapelle miniature couverte par une petite coupole. Le résultat était une composition à cinq coupoles, évoquant les églises médiévales byzantines.
période des royaumes – մեկ եզր է
Monastère de Tsakhats-Kar, groupe ouest, plan de l’église principale (fin du IXe ou Xe s.).
Plan d’après Paolo Cuneo 1988, p. 721.
Ցախաց Քար վանք, ամ․ հուշարձանախումբ, գլխ․ եկ․ (9-րդ դ․ վերջ կամ 10-րդ դ․):
Հատակագիծը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ․, էջ 721)։
Ani, égl. Sts-Apôtres (début XIe s.), plan. Relevé Toros Toramanian, in Samvel Karapetian 2011, p. 113, fig. 285.
Անի, Ս․ Առաքելոց եկ․ (11-րդ դ․ սկիզբ) հատակագիծը:
Չափագրությունը՝ Թորոս Թորամանյան, ըստ Սամվել Կարապետյանի (2011 թ., էջ 113, նկ․ 285)։
Ani, égl. Sts-Apôtres (début XIe s.), vue du nord-ouest.
Restitution Nikolaï Tokarski 1961, p. 204, fig. 68.
Անի, Ս․ Առաքելոց եկ․ (11-րդ դ․ սկիզբ)։ Տեսքը հս․-ամ․-ից։
Վերակազմությունը՝ Նիկոլայ Տոկարսկի (1961 թ․, էջ 204, նկ․ 68)։
Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) ուղղանկյան մեջ
Հատակագիծ, որում գմբեթով* պսակված խաչաձև* տարածությունն իր չորս խորաններով* և չորս մատուռ-ավանդատներով* ներառված է ուղղանկյուն եզրագծի մեջ։
Հանդիպում է Բագրատունյաց շրջանի* (9-րդ դ․ վերջ – 11-րդ դ․) երկու եկեղեցիներում՝
1) Ցախաց Քար վանքի արևմտյան հուշարձանախմբի գլխավոր եկեղեցում (9-րդ դ․ վերջ կամ 10-րդ դ․, այժմ՝ կիսավեր), որն աչքի է ընկնում գլխավոր խորանի* անսովոր երկարությամբ։
2) Անիի Ս․ Առաքելոց եկեղեցում (11-րդ դ․ սկիզբ, այժմ՝ ավերակ), որում այս հատակագիծը յուրահատուկ դրսևորում ունի․ չորս ավանդատներից* յուրաքանչյուրը, որպես փոքր մատուռ, պսակված էր գմբեթով։ Այդպիսով, կառույցն ուներ հինգ գմբեթ՝ նմանվելով միջնադարյան բյուզանդական եկեղեցիներին։
Բագրատունյաց շրջան – մեկ եզր է
Plan centré à coupole sur tétraconque libre
Plan tétraconque* dans lequel les bras de la croix font saillie. Le contour extérieur de ces quatre saillies d’égales dimensions peut être demi-circulaire, polygonal ou rectangulaire.
Dans ce volume parfaitement équilibré les bras de la croix, extérieurement dégagés, sont dirigés vers les quatre parties du monde à partir de l’espace sacré placé sous le symbole de la voûte céleste.
Ce plan s’emploie pour des chapelles*, probablement mémoriales* ou funéraires*, datables des VIe-VIIe s. Il apparaît encore dans quelques cas à la période des royaumes* (Parpi, Tzaghkachèn, Choghagavank, Bagaran). Le plan de Tordan paraît en croix inscrite* ; en réalité, les sacristies* sont des ajouts. La chapelle de Yakhtchan se distingue en ce qu’elle est rupestre (creusée dans la roche) ; c’est donc conventionnellement que son plan est inséré dans cette planche.
Plan tétraconque – մեկ եզր է
mémoriale – հղել դեպի Chapelle mémoriale
funéraire – հղել դեպի Chapelle funéraire
période des royaumes – մեկ եզր է
croix inscrite – մեկ եզր է
Plans à coupole sur croix tétraconque libre (VIe-VIIe s.).
D’après les planches synoptiques de Paolo Cuneo 2008, p. 718-719 ; sauf les plans de Tilk et Tordan : Jean-Michel Thierry ; Yakhtchan : Samvel Karapetian 2022, p. 81 ; Bagaran, Chouchanavank : Achot Hakobian (Grigor Nalbandian et al. 2021, p. 40).
Կենտրոնագմբեթ քառախորան ազատ խաչ հատակագծեր (6-7-րդ դդ․)՝ քաղված Պաոլո Կունեոյի (2008 թ․, էջ 718-719) համապարփակ աղյուսակներից, Թիլքի և Թորդանի հատակագծերը՝ ըստ Ժան-Միշել Թիերիի, Յախչանի հատակագիծը՝ ըստ Սամվել Կարապետյանի (2022 թ., էջ 81), իսկ Բագարանի Շուշանավանքի հատակագիծը՝ ըստ Աշոտ Հակոբյանի (Գրիգոր Նալբանդյան և այլք, 2021 թ., էջ 40:)
Կենտրոնագմբեթ քառախորան ազատ խաչ հատակագիծ
Քառախորան հատակագիծ*, որտեղ չորս խաչաթևերն արտաքինից տեսանելի են։ Դրանք հավասար չափեր ունեն և արտաքինից կարող են լինել կիսաշրջանաձև, բազմանկյուն կամ ուղղանկյուն։
Այսպիսի հատակագծով կառույցները լիարժեք հավասարակշռված են, և դրանց արտաքուստ ընդգծված խաչաթևերը երկնակամարի խորհրդանիշի ներքո համախմբված սրբազան տարածքից ձգվում են դեպի աշխարհի չորս կողմերը։
Այս հատակագծով են կառուցված 6-7-րդ դդ․ թվագրվող մի քանի մատուռներ (հավանաբար հուշային* կամ դամբանական*): Այն երբեմն հանդիպում է նաև Բագրատունյաց շրջանում* (Փարպի, Ծաղկաշեն, Շողագավանք, Բագարան): Թվում է, թե Թորդանի հատակագիծը ներգծված խաչ* է: Սակայն, իրականում, ավանդատներն* ավելի ուշ են ավելացվել: Իսկ Յախչանի մատուռն առանձնանում է նրանով, որ ժայռափոր է: Ուստի դրա հատակագիծը պայմանականորեն է ներառվել այս աղյուսակի մեջ:
Քառախորան հատակագիծ – մեկ եզր է
հուշային – հղել դեպի Հուշամատուռ
դամբանական – հղել դեպի Մատուռ – դամբարան (Դամբանական մատուռ)
Բագրատությաց շրջան – մեկ եզր է
ներգծված խաչ – մեկ եզր է
Plan centré à coupole sur tétraconque semi-libre
Plan centré à coupole* sur tétraconque* dans lequel deux chapelles-sacristies* sont placées de part et d’autre de l’abside*. Le bras oriental de la composition est ainsi englobé dans un contour quadrangulaire, tandis que le bras ouest est dégagé.
Dans quelques cas, des chapelles-sacristies occupent trois des quatre angles, et dans d’autres, il n’y a qu’une chapelle-sacristie.
Plan centré à coupole sur tétraconque – մեկ եզր է
Plans à coupole sur croix tétraconque semi-libre (VIe-xe s.).
Plans d’après les planches synoptiques de Paolo Cuneo 2008, p. 719-721.
Կենտրոնագմբեթ քառախորան կիսազատ խաչ հատակագծեր (6-10-րդ դդ․)։
Հատակագծերը՝ Պաոլո Կունեոյի (2008 թ․, էջ 719-721) համապարփակ աղյուսակներից։
Կենտրոնագմբեթ քառախորան կիսազատ խաչ հատակագիծ
Քառախորան հատակագիծ*, որտեղ արևելյան խորանին* կից առկա են երկու մատուռ-ավանդատներ*: Դրանք խորանի հետ միասին ներառված են արտաքին ուղղանկյուն եզրագծի մեջ, մինչդեռ արևմտյան խաչաթևն արտաքինից տեսանելի է։
Որոշ դեպքերում մատուռ-ավանդատները երեքն են, երբեմն էլ՝ միայն մեկը։
Քառախորան հատակագիծ – մեկ եզր է
Plan cruciforme à coupole
Plan en forme de croix surmontée d’une coupole*. La coupole, surélevée par le tambour*, est placée au-dessus du carré formé par la jonction des quatre bras de la croix.
Cette composition est la quintessence de l’architecture chrétienne d’Arménie et l’une de ses principales matrices.
Parmi les variantes de ce plan, on distingue celles à croix libre*, à croix semi-libre* et à croix inscrite*.
Dans les plans en croix libre, les bras de la croix sont entièrement dégagés, visibles de l’extérieur.
Lorsque des sacristies* (pièces angulaires) sont introduites dans les deux angles orientaux d’une croix libre, on parle de plan en croix semi-libre (ou semi-inscrite).
Les plans en croix inscrite présentent une croix intérieure entourée d’un périmètre mural carré, rectangulaire, polygonal ou circulaire.
croix libre – մեկ եզր է
croix inscrite – մեկ եզր է
croix semi-libre – մեկ եզր է
Parmi les plans cruciformes aussi bien libres qu’inscrits, trois sous-groupes dépendent du nombre de conques. Dans la croix monoconque*, seul le bras oriental est intérieurement arrondi ; dans la croix triconque*, les bras nord, est et sud sont intérieurement arrondis ; enfin la croix tétraconque* a ses quatre bras intérieurement arrondis.
Principales variantes de plan cruciforme.
Dessins schématiques Fabien Krähenbühl.
Խաչաձև հատակագծի գլխավոր տարբերակները:
Պարզեցված գծանկարները՝ Ֆաբյեն Կրեհենբյուլ:
Խաչաձև գմբեթավոր հատակագիծ
Հատակագիծ, որտեղ խաչի ձև ունեցող ներքին տարածությունը պսակված է գմբեթով*։ Գմբեթն իր թմբուկով հենվում է խաչաթևերի հատման մասում առաջացած քառակուսու վրա։
Հայկական քրիստոնեական
ճարտարապետության կարևորագույն հորինվածքներից է և բազմաթիվ հատակագծային ենթատեսակների ստեղծման հիմք է հանդիսացել։
Այս հատակագծի տարբերակները կարող են լինել ազատ խաչ*, կիսազատ խաչ* և ներգծված խաչ*։
Ազատ խաչ հատակագծով եկեղեցիներում խաչի բոլոր չորս թևերը դրսից ցցուն են՝ տեսանելի։
Կիսազատ խաչ հատակագծով եկեղեցիների արևելյան ավանդատները* ավագ խորանի հետ ներառված են ուղղանկյուն շրջագծի մեջ, իսկ արևմտյան կողմում ավանդատներ չկան, և արևմտյան խաչաթևը դրսից տեսանելի է։
Ներգծված խաչ (ներգրված խաչ) հատակագծի դեպքում կառույցը ներսից խաչաձև է, իսկ դրսից՝ քառակուսի, ուղղանկյուն, բազմանկյուն կամ շրջանաձև։
ազատ խաչ – մեկ եզր է
Կիսազատ խաչ – մեկ եզր է
ներգծված խաչ/ներգրված խաչ – մեկ եզր է
Ըստ խորանների քանակի՝ խաչաձև հատակագծով եկեղեցիները լինում են միախորան*, որտեղ միայն ալ․ խաչաթևն է ներսից կիսաշրջանաձև, եռախորան*, որտեղ ալ․, հս․ և հվ․ խաչաթևերն են ներսից կիսաշրջանաձև և քառախորան*, որտեղ բոլոր չորս խաչաթևերը ներսից կիսաշրջանաձև են։
Plan en croix inscrite
Voir : Croix inscrite
Ներգծված (ներգրված) խաչ հատակագիծ
Տե՛ս Ներգծված (ներգրված) խաչ
Plan en croix inscrite à deux appuis libres ouest
Voir : Plan à coupole sur croix inscrite à deux appuis libres ouestx inscrite
Ներգծված (ներգրված) խաչ հատակագիծ՝ երկու ազատ հենարանով
Տե՛ս Ներգծված (ներգՏե՛ս Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ չորս ազատ արևմտյան հենարանովրված) խաչ
Plan en croix inscrite à quatre appuis libres
Voir : Plan à coupole sur croix inscrite à quatre appuis libres
Ներգծված (ներգրված) խաչ հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով
Տե՛ս Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով
Plan en croix inscrite cloisonnée
Voir : Croix inscrite cloisonnée
Միջնորմներով (խորշկեն) ներգծված (ներգրված) խաչ հատակագիծ
Տե՛ս Միջնորմներով (խորշկեն) ներգծված (ներգրված) խաչ
Plan en croix latine
Voir : Plan à coupole sur croix latine
Լատինական խաչ հատակագիծ
Տե՛ս Լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Plan en croix latine triconque
Voir : Plan à coupole sur croix latine triconque
Եռախորան լատինական խաչ հատակագիծ
Տե՛ս Եռախորան լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Plan en croix latine triconque à coupole sur quatre appuis libres
Voir : Plan à coupole sur croix latine triconque à quatre appuis libres
Եռախորան լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով
Plan en croix libre
Voir : Croix libre
Ազատ խաչ հատակագիծ
Տե՛ս Ազատ խաչ
Plan en croix semi-libre
Voir : Croix semi-libre
Կիսազատ խաչ հատակագիծ
Տե՛ս Կիսազատ խաչ
Plan en nef à coupole
Voir : Nef à coupole
Գմբեթավոր նավ հատակագիծ
Տե՛ս Գմբեթավոր նավ
Plan en salle à coupole
Voir : Salle à coupole
Գմբեթավոր սրահ/գմբեթավոր դահլիճ հատակագիծ
Տե՛ս Գմբեթավոր սրահ/գմբեթավոր դահլիճ
Plan longitudinal (oblong)
Plan développé en longueur, c.-à-d. étiré dans le sens ouest-est.
Les églises sans coupole*, de plans mononef* et basilical* (trinef*), ainsi que les églises à coupole sur croix latine*, sont longitudinales.
Parmi les églises à coupole, malgré l’attraction centripète de celle-ci, la longitudinalité héritée des basiliques* reste présente dans trois types principaux :
a) Églises en croix inscrite à quatre appuis libres* (type Ste-Gayané), parfois erronément appelées « basiliques à coupole ».
b) Églises en croix triconque à coupole sur quatre appuis libres* (type cathédrale de Talin), parfois improprement appelées « basiliques triconques à coupole ».
c) Salles à coupole* et leurs dérivés : croix inscrites cloisonnées* et nefs à coupole*.
Certains plans centrés et rayonnants*, bien qu’assemblés autour de l’espace couvert par la coupole, ont, eux aussi, une certaine longitudinalité. Celle-ci leur vient de la présence d’un avant-corps devant les conques* ouest et est, ou de l’allongement du bras ouest.
Axe sacré – մեկ եզր է
Plan centré – մեկ եզր է
Églises en croix inscrite à quatre appuis libres – մեկ եզր է
église à coupole sur croix latine – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan à coupole sur croix latine
église en croix inscrite à quatre appuis libres – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan à coupole sur croix inscrite à quatre appuis libres
église en large croix triconque à coupole sur quatre appuis libres – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan à coupole sur large croix latine triconque à quatre appuis libres
salle à coupole – մեկ եզր է
croix inscrite cloisonnée – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan à coupole sur croix inscrite cloisonnée
nef à coupole – մեկ եզր է
plan rayonnant – մեկ եզր է
Ochakan, église St-Mesrop Machtots (1873-79). Église à nef unique reconstruite sur le mausolée (la crypte) du créateur de l’alphabet arménien (443). À l’extrémité orientale, une tour-clocher signale l’emplacement du martyrium et souligne la longitudinalité du plan.
Plan d’après Paolo Cuneo 1988, p. 181.
Օշական, Ս․ Մեսրոպ Մաշտոց եկ․ (1873-79 թթ․)։ Միանավ եկ. (վերակառուցված)՝ հայոց այբուբենը ստեղծողի դամբարանի (շիրմանկուղի) (443 թ․) վրա: Վերջինս մատնանշելու համար արևելյան ծայրին կառուցվել է զանգաշտարակ, որով ընդգծվում է հատակագծի երկայնականությունը։
Հատակագիծը՝ ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ․, էջ 181):
Երկայնական հատակագիծ
Արևմուտքից արևելք ձգվող երկարավուն հատակագիծ։
Միանավ* և բազիլիկ* (եռանավ*) անգմբեթ եկեղեցիները, ինչպես նաև լատինական խաչ* գմբեթավոր եկեղեցիները երկայնական են:
Չնայած գմբեթի ձգողականությանը՝ բազիլիկներից ժառանգած երկայնականությունն այնուամենայնիվ առկա է գմբեթավոր հորինվածքներից երեքում՝
ա) Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով* (Ս․ Գայանեի տիպ), որը երբեմն սխալմամբ անվանում են «գմբեթավոր բազիլիկ»,
բ) Գմբեթավոր եռախորան լատինական խաչ հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով* (Թալինի տիպ), որը երբեմն սխալմամբ անվանում են «գմբեթավոր եռախորան բազիլիկ»,
գ) Գմբեթավոր սրահ/գմբեթավոր դահլիճ* հատակագիծը և դրա ենթատեսակները՝ միջնորմներով ներգծված խաչ գմբեթավոր հատակագիծը* և գմբեթավոր նավը*:
Որոշ կենտրոնագմբեթ* և ճառագայթաձև* հորինվածքներ, չնայած գմբեթատակ տարածության շուրջը համախմբված լինելուն, այնուամենայնիվ, մի փոքր երկայնական են: Դա առաջանում է արևմտյան և արևելյան խորանների առջև նախախորանների առկայության կամ արևմտյան թևի երկարացման արդյունքում։
սրբազան առանցք – մեկ եզր է
Լատինական խաչ – մեկ եզր է, հղում դեպի Լատինական խաչ գմբեթավոր հատակագիծ
Ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով – մեկ եզր է
Գմբեթավոր եռախորան լատինական խաչ հատակագիծ՝ չորս ազատ հենարանով* — մեկ եզր է
Գմբեթավոր սրահ/գմբեթավոր դահլիճ – մեկ եզր է
Գմբեթավոր նավ – մեկ եզր է
Միջնորմներով (խորշկեն) ներգծված (ներգրված) խաչ գմբեթավոր հատակագիծ – մեկ եզր է
սրբազան առանցք – մեկ եզր է
Plan longitudinal (oblong) en salle à coupole
Voir : Salle à coupole
Գմբեթավոր սրահ/գմբեթավոր դահլիճ երկայնական հատակագիծ
Տե՛ս Գմբեթավոր սրահ/գմբեթավոր դահլիճ
Plan mononef (plan d’église à nef unique)
Voir : Mononef
Միանավ հատակագիծ (միանավ եկեղեցու հատակագիծ)
Տե՛ս Միանավ
Plan rayonnant à coupole
Voir : Plan centré à coupole rayonnant
Ճառագայթաձև գմբեթավոր հատակագիծ
Տե՛ս Կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հատակագիծ
Plan tétraconque
Plan cruciforme* composé de quatre conques* intérieurement arrondies disposées sur les côtés du carré central couronné par la coupole*.
Les conques sont en principe égales en dimensions, aussi la composition est très équilibrée.
Ce plan se décline en trois variantes, libre*, semi-libre* et inscrite*. La variante libre s’utilise surtout pour de petites chapelles datables des VIe-VIIe s.
La variante semi-libre s’emploie une seule fois au VIIe s. et quelques fois entre la fin du IXe s. et le milieu du XIe s.
La tétraconque inscrite a trois sous-variantes : inscrite dans un rectangle*, dans un cercle ou un polygone* et dans un déambulatoire annulaire*. Le plan en croix tétraconque inscrite s’emploie pour des églises de taille moyenne et grande, dès le VIIe s. et surtout aux IXe-XIe s.
libre – հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque libre
semi-libre – հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque semi-libre
inscrite – հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite
inscrite dans un rectangle – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite dans un rectangle
dans un cercle ou polygone – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite dans un cercle ou un polygone
déambulatoire annulaire – մեկ եզր է, հղում դեպի Plan centré à coupole sur tétraconque inscrite dans un déambulatoire annulaire
Trois exemples de plan tétraconque, variantes libre, semi-libre et inscrite.
D’après Paolo Cuneo 2008, p. 718-721 et 724-725.
Քառախորան հատակագծի ազատ, կիսազատ և ներգծված տարբերակների մեկական օրինակ:
Ըստ Պաոլո Կունեոյի (2008 թ., էջ 718-721 և 724-725):
Քառախորան հատակագիծ
Գմբեթով* պսակված խաչաձև* հատակագիծ*, որտեղ կենտրոնական քառակուսու կողմերից բացվում են ներսից կիսաշրջանաձև չորս խորաններ*։
Խորանները, որպես կանոն, չափերով իրար հավասար են, ինչի շնորհիվ կառույցը շատ հավասարակշռված է։
Գոյություն ունի այս հատակագծի երեք տարբերակ՝ ազատ*, կիսազատ* և ներգծված*։ Ազատ տարբերակով են կառուցվել հիմնականում 6-7-րդ դարերով թվագրվող մի քանի փոքր մատուռներ։
Կիսազատ տարբերակով են կառուցվել 7-րդ դարի միայն մեկ եկեղեցի և 9-րդ դ. վերջից 11-րդ դարի կեսն ընկած ժամանակաշրջանի մի քանի եկեղեցիներ:
Ներգծված տարբերակն իր հերթին ունի երեք ենթատեսակ՝ ուղղանկյուն* եզրագծով, շրջանաձև* կամ բազմանկյուն եզրագծով և օղակաձև ճեմասրահով*։ Քառախորան ներգծված խաչ հատակագիծ ունեն 7-րդ դարի և հիմնականում 9-11-րդ դարերի մեծ և միջին չափի մի քանի եկեղեցիներ։
Ազատ – հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան ազատ խաչ հատակագիծ
կիսազատ – հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան կիսազատ խաչ հատակագիծ
ներգծված – հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ ներգծված (ներգրված) քառախորան խաչ հատակագիծ
ուղղանկյուն – հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) ուղղանկյան մեջ
շրջանաձև – հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) շրջանի կամ բազմանկյան մեջ
օղակաձև ճեմասրահով — մեկ եզր է, հղել դեպի Կենտրոնագմբեթ քառախորան խաչ հատակագիծ՝ ներգծված (ներգրված) օղակաձև ճեմասրահի մեջ (Զվարթնոցի տիպ)
Plan trinef (Plan basilical)
Voir : Plan basilical
Եռանավ հատակագիծ (Բազիլիկ հատակագիծ, բազիլիկաձև հատակագիծ)
Տե՛ս Բազիլիկ հատակագիծ
Plastique (n. f. et adj.)
1) Nom : Art de rendre visibles les formes ; art du modelé ; traitement des formes, notamment physiques.
S’emploie à propos des arts : sculpture, peinture, dessin.
2) Adjectif : Qui rend visibles les formes ; relatif à l’art de mettre en relief les formes ; qualifie un traitement modelé des formes.
Dans l’Arménie paléochrétienne* et medievale*, la plastique des sculptures figurées sur des constructions religieuses est souvent simplifiée, montrant des formes schématisées et stylisées. Un tel traitement s’explique probablement par un rejet de l’idolâtrie païenne et par une volonté « d’aller droit au but » ; pour assurer une transmission efficace du message porté par les images, on s’appuyait surtout sur la force des symboles. Pour rendre expressive une figure humaine, l’artiste pouvait hypertrophier la tête et la munir de grands yeux.
Paléochrétienne – հղում դեպի
Période paléochrétienne
Medievale – հղում դեպի Période médiévale (= Moyen Âge)
Dans le cas de sculptures des donateurs situées en hauteur sur un édifice, à une distance rendant les détails moins visibles, une plastique simplifiant les formes facilitait leur perception. Le sculpteur augmentait le relief (créant des hauts-reliefs*) et mettait l’accent sur les éléments aisément identifiables, comme la couronne ou le modèle réduit* de l’édifice.
Néanmoins on trouve aussi des sculptures exécutées avec une recherche de « réalisme » et une attention aux détails, peut-être parce que le sculpteur estimait pouvoir de cette façon mieux exprimer le sens des images ou parce que telle était la demande des commanditaires.
Ce besoin de rendre visibles les formes naturelles se manifeste nettement aux XIIIe-XIVe s., période d’essor de la sculpture figurée et de large ouverture au monde. La plastique est alors assez souvent raffinée, modelée, avec des transitions graduées ; elle sait faire apparaître, avec une certaine justesse, les courbes et volumes d’un corps et les plis d’une étoffe.
ՇZvartnots, cathédrale (c. 650), l’un des quatre grands chapiteaux à aigle. Plastique assez fidèle du volume de l’oiseau et de son plumage.
Զվարթնոց տաճար (մոտ 650 թ.)։ Արծվի քանդակով չորս խոշոր խոյակներից մեկը։ Թռչնի իրական չափերին և փետրածածկույթին բավական հավատարիմ կերպընկալություն։
Monastère Saint-Etienne dit aussi « des filles » (Surb Stépanos Aghdjots vank), chapelle Sts-Pierre-et-Paul (1270). Haut-relief de saint Paul, de taille humaine (170 cm). Plastique très soignée du visage, des mains et des plis.
Ս. Ստեփանոս վանք (հայտնի նաև Աղջոց վանք անունով), Ս. Պողոս-Պետրոս մատուռ (1270 թ.)։ Ս. Պողոս առաքյալի բարձրաքանդակը՝ մարդու իրական չափերով (170 սմ): Դեմքի, ձեռքերի և հագուստի ծալքերի շատ խնամքով արված կերպընկալություն։
Monastère de Noravank, narthex (gavit) (1261) de l’église Saint-Jean Baptiste, tympan au-dessus de la fenêtre (fin du XIIIe s.). Composition sophistiquée associant Dieu (l’Ancien des jours) créant Adam, la Crucifixion et le thème de la Trinité. Plastique très raffinée alliant subtilement réalisme et stylisation.
Նորավանք, Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցու գավիթ (1261 թ.), ճակատաքար պատուհանից վեր (13-րդ դ. վերջ)։ Բարդ հորինվածք, որը համատեղում է «Ադամին ստեղծող Հինավուրց Աստված (Ծերունի)» պատկերը, «Խաչելություն» և «Երրորդություն» տեսարանները։
Խնամքով կատարված կերպընկալություն, որը նրբորեն զուգադրում է իրապաշտությունն ու ոճավորումը։
Կերպընկալություն (Պլաստիկա) (ած. կերպընկալ)
Ձևակերտման արվեստը՝ ձևերը տեսանելի դարձնելը, մակերեսի ծավալային մշակումը, ձևերի (մասնավորապես ֆիզիկական) վերարտադրումը։
Կիրառվում է կերպարվեստում՝ քանդակագործության, գեղանկարչության, գծանկարչության մեջ։
Կերպընկալ է համարվում այն մշակումը, որն ընդգծում և տեսանելի է դարձնում ձևերը:
Վաղ քրիստոնեական* և միջնադարյան* Հայաստանում կրոնական կառույցների պատկերաքանդակների կերպընկալությունը հաճախ պարզեցված է և ի ցույց է դնում գծայնացված և ոճավորված ձևերը: Այս մոտեցումը հավանաբար բացատրվում է հեթանոսական կռապաշտության մերժմամբ և ուղիղ դեպի նպատակը գնալու ցանկությամբ։ Պատկերների միջոցով հստակ ուղերձներ փոխանցելու համար հիմնականում օգտագործվում էր խորհրդանիշների ուժը: Օրինակ՝ մարդկային պատկերն ավելի արտահայտիչ դարձնելու համար նկարիչը կամ քանդակագործը կարող
էր այն ներկայացնել մեծ գլխով և խոշոր աչքերով։
Վաղ քրիստոնեական – հղում դեպի Վաղ քրիստոնեական շրջան
Միջնադարյան – հղում դեպի Միջնադարյան շրջան (= Միջնադար)
Նվիրատուների քանդակների դեպքում, որոնք կառույցի վերին՝ դժվար տեսանելի մասում են, ձևերը պարզեցնող կերտվածքը դյուրացնում է դրանց ընկալումը։ Քանդակագործն ավելացնում է ծավալայնությունը (ստեղծելով բարձրաքանդակներ*) և ընդգծում հեշտությամբ ճանաչելի տարրերը, ինչպիսիք են թագը կամ շենքի մանրակերտը*։
Չնայած դրան՝ կան նաև «իրապաշտության» ձգտումով և մանրակրկիտ կատարմամբ գործեր: Հավանաբար դա պատկերի իմաստն ավելի արտահայտիչ դարձնելու վարպետի ցանկությունն էր կամ պատվիրատուի կամքը:
Բնական ձևերը տեսանելի դարձնելու անհրաժեշտությունը ակնհայտ կերպով դրսևորվում է 13-14-րդ դդ. պատկերաքանդակի վերելքի և բաց աշխարհընկալման ժամանակաշրջանում:
Այդ շրջանում կերպընկալությունը նրբագեղ է, սահուն անցումային ձևակերտմամբ: Այն կարողանում է որոշակի ճշգրտությամբ արտահայտել մարմնի կորություններն ու ծավալները և գործվածքի ծալքերը:
Plateforme d’élévation de l’abside
(= Bèm)
Voir : Bèm
Բեմ
Plinthe (n. f.)
Partie inférieure de la base* d’une colonne*, d’un pilier* ou de leur version engagée, en forme de tablette horizontalede plan rectangulaire ou carré, plus rarement en forme d’anneau.
Les faces de la plinthe peuvent être plates et privées de traitement, ou enrichies de profils* et d’ornements*.
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), façade sud, pilastre ouest. Base de pilastre en parallélépipède à plan rectangulaire, abondamment décorée. Le registre inférieur de cette base peut être appelé plinthe, en raison de sa largeur relative. Il est orné de deux paires de bandes à zigzag (bâtons brisés) séparées par un sillon assez profond.
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), հվ. ճակատ, ամ. զարդամույթ: Ուղղանկյուն հատակագծով զուգահեռանիստ խարիսխ՝ հարուստ զարդարանքով։ Այս խարսխի ստորին հատվածը կարելի է անվանել շրիշակ, որովհետև փոքր-ինչ ավելի լայն է: Այն զարդարված է երկու զույգ զիգզագ ժապավեններով, որոնք իրարից բաժանված են բավական խոր ակոսով։
Zvartnots, cathédrale (mil. du VIIe s.), colonnade de la conque ouest. Les plinthes sont des parallélépipèdes à plan carré, privés d’ornementation.
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կեսեր), ամ. խորանի սյունաշար: Շրիշակները քառակուսի հատակագծով զուգահեռանիստներ են՝ առանց որևէ զարդի։
Շրիշակ
Սյան*, մույթի*, որմնասյան* և որմնամույթի խարսխի* ներքևի հատվածը՝ ուղղանկյուն կամ քառակուսի հատակագծով հորիզոնական սալաքարի տեսքով, երբեմն էլ՝ օղակի տեսքով։
Շրիշակի երեսները կարող են լինել հարթ և չմշակված կամ էլ տրամատներով* ու նախշերով* զարդարված:
Zvartnots, résidence catholicossale (mil. du VIIe s.). L’anneau visible sur cette base de colonne, orné d’un entrelacs, correspond probablement à une plinthe insolite, surmontée d’un petit boudin (tore).
Զվարթնոց, կաթողիկոսի նստավայր (7-րդ դ. կեսեր): Այս սյան խարսխի օղակը, որը զարդարված է հյուսանախշով, հավանաբար յուրօրինակ շրիշակ է, որի վրա գլանիկ կա:
Podium
(en architecture romaine classique)
Massif de maçonnerie* vertical assez élevé au-dessus du niveau du sol et supportant un édifice. Il est normalement constitué d’une base* moulurée*, d’un corps vertical lisse et d’une corniche* moulurée. Il peut parfois reposer sur une crépis* ou sur une plinthe*.
Ce terme est propre à la Rome antique et désigne principalement la haute plateforme sur laquelle sont construits les temples. Sur la face qui correspond à l’entrée, le podium est muni d’une dizaine de marches (environ) qui permettent d’accéder au temple.
Le terme s’applique aussi à la haute plateforme annulaire qui, dans les amphithéâtres et cirques romains antiques, entourait l’arène et était réservée aux élites.
Le podium antique a peut-être laissé quelques traces dans l’architecture de l’Arménie chrétienne. Le volume vertical à contour cylindrique ou polygonal placé au bas de quelques églises médiévales présente une certaine parenté avec lui.
On peut citer comme exemples l’église St-Serge du monastère de Khetzkonk (1024), l’église ouest (XIe s.) du monastère de Marmachèn et la chapelle Ste-Mère de Dieu du monastère de Makaravank (1198).
Garni, temple antique (c. Ier s.), vue du sud-ouest. Podium.
Գառնի, անտիկ տաճար (մոտ 1-ին դար), տեսքը՝ հվ.-ամ.։ Վերնախարիսխ։
Monastère de Makaravank, chapelle Ste-Mère de Dieu (1198), cylindre au bas de l’édifice, évoquant un podium antique.
Photo Chantal et Jean-Claude Hotellier.
Մակարավանք, Ս. Աստվածածին մատուռ (1198 թ.), անտիկ վերնախարիսխ հիշեցնող գլանաձև որմածք՝ կառույցի ստորին մասում։
Lուս.՝ Շանտալ և Ժան-Կլոդ Oտելյե:
Վերնախարիսխ (Պոդիում )
(հռոմեական դասական ճարտարապետության մեջ)
Որմածքի* բավական բարձր ուղղահայաց զանգված, որի վրա հենվում է կառույցը: Որպես կանոն բաղկացած է տրամատված* խարսխից*, ուղղահայաց ողորկ մարմնից (միջնամասից) և տրամատված քիվից*: Երբեմն կարող է հենվել գետնախարսխի* կամ շրիշակի* վրա։
Վերնախարիսխը (պոդիումը) հատուկ է անտիկ Հռոմին և հիմնականում մատնանշում է այն բարձր հարթակը, որի վրա կառուցված են տաճարները: Մուտքի կողմից այն ունի դեպի տաճար տանող մոտավորապես տասը աստիճան:
Պոդիում եզրը կիրառվում է նաև այն օղակաձև բարձր հարթակի համար, որը եզերում էր հռոմեական ամֆիթատրոնների և կրկեսների ասպարեզը (հրապարակը) և նախատեսված էր վերնախավի համար:
Անտիկ վերնախարսխի հետքեր հավանաբար կարելի է նկատել նաև հայ քրիստոնեական ճարտարապետության մեջ: Շրջանաձև կամ բազմանկյուն եզրագծով մի քանի միջնադարյան եկեղեցիների ստորին մասում տեղադրված ուղղաձիգ գլանի տեսքով որմածքը հավանաբար վերնախարսխի ձևափոխված տարբերակ է։
Որպես օրինակ կարելի է նշել Խծկոնք վանքի Ս. Սարգիս եկեղեցին (1024 թ.), Մարմաշեն վանքի արևմտյան եկեղեցին (11-րդ դ.) և Մակարավանքի Ս. Աստվածածին (1198 թ.) մատուռը։
Monastère de Khetzkonk, église St-Serge (1024), cylindre au bas de l’édifice, évoquant un podium antique.
Խծկոնք վանք, Ս. Սարգիս եկ. (1024 թ.), անտիկ վերնախարիսխ հիշեցնող գլանաձև որմածք՝ կառույցի ստորին մասում։
Porche
Petite construction placée en avant-corps devant l’entrée d’un édifice pour la protéger.
Relativement rare en Arménie, le porche a généralement l’aspect d’un édicule*, soit tétrapode*, soit à deux murs latéraux couverts d’une bâtière* (un gâble*) avec en façade une arcade*.
Des porches sont attestés durant l’Âge d’or* (VIIe s.), mais mal conservés : des vestiges en sont visibles devant les portes de grandes églises comme les cathédrales* d’Aroutj, Dvin, Talin… ; à Zvartnots, le porche ouest a été reconstitué : il s’apparente à un portail* très saillant.
À la fin du Xe s., à la cathédrale d’Ani, des porches étaient présents : devant la porte ouest, en forme de portail très saillant, et devant la porte sud, en forme d’édicule tétrapode.
Le porche a continué à s’utiliser çà et là au XIIIe s. sous des formes variées.
Au XVIIe s. apparaît le porche-clocher*, dès lors très populaire.
Âge d’or* – մեկ եզր է
Sédvi (province de Lori), égl. Saint-Signe (XIIIe s.), plan. Porche tétrapode devant la porte sud.
Plan d’après Garnik Chakhkian 1986, p. 56, fig. 21.
Սեդվի (Լոռու մարզ), Ս․ Նշան եկ․ (13-րդ դ․), հատակագիծ։ Քառոտանի նախամուտք հվ․ դռան առջև։
Հատակագիծը՝ ըստ Գառնիկ Շախկյանի (1986 թ․, էջ 56, նկ. 21)։
Talin, cathédrale (2e moitié du VIIe s.), plan. Porches en partie conservés, en forme d’édicule tétrapode devant la porte ouest et d’édicule à deux murets latéraux devant les autres portes ; à la porte est de la façade sud, le porche était complété, à l’est, par une niche-abside.
Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 160.
Թալին, մայր տաճար (7-րդ դ․ 2-րդ կես), հատակագիծ։ Մասամբ պահպանված նախամուտքեր: Ամ․ դռան առջևինը քառոտանի է, իսկ մյուսները երկու կողային պատերով մանրակառույցներ են։ Հվ․ ճակատի ալ․ դռան առջև գտնվող նախամուտքը ալ․ կողմում ունեցել է խորան-խորշ։
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 160)։
Նախամուտք
Շինության մուտքի առջև տեղադրված և այդ մուտքը պաշտպանող փոքր կառույց։
Հայաստանում համեմատաբար քիչ է հանդիպում։ Սովորաբար կա՛մ քառոտանի մանրակառույց* է, կա՛մ երկու կողային պատերով, երկթեք տանիքով* (սլաքածածկով*) ու կամարակապ բացվածքով* մանրակառույց։
Ոսկեդարում* (7-րդ դ․) նախամուտքեր կառուցվել են, սակայն դրանք գրեթե չեն պահպանվել։ Դրանց հետքերը կարելի է տեսնել մի քանի մեծ եկեղեցիների առջև, ինչպիսիք են Արուճի, Դվինի և Թալինի մայր տաճարները* և այլն։ Զվարթնոցի ամ․ նախամուտքը վերակառուցվել է։ Այն նման է շատ ցցուն շքամուտքի*։
10-րդ դ․ վերջում Անիի մայր տաճարն ունեցել է նախամուտքեր՝ արևմտյան դռան առջև՝ շատ ցցուն շքամուտքի տեսքով, իսկ հարավային դռան առջև՝ քառոտանի մանրակառույցի տեսքով։
13-րդ դ․ մի քանի եկեղեցիներում նույնպես կառուցվել են տարբեր ձևերի նախամուտքեր։
17-րդ դ․ ի հայտ է եկել նախամուտք-զանգակատունը*, որն այդուհետ մեծ տարածում է ստացել։
Երկթեք տանիք – մեկ եզր է
մայր տաճար – մեկ եզր է
Zvartnots, cathédrale (milieu du VIIe s.), façade ouest. Porche reconstitué, à deux murets latéraux. Sur sa face antérieure, la structure a l’aspect d’un portail avec ses deux pieds-droits à paire de colonnettes portant un arc coiffé d’un petit gâble.
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ․ կեսեր), ամ․ ճակատ։ Երկու կողային պատերով վերակառուցված նախամուտք։ Դրսից նման է շքամուտքի, որի երկու որմնահենարանների զույգ կիսասյուները կրում են փոքր սլաքածածկ ունեցող կամար։
Porche-clocher
Porche* tétrapode*, à un ou deux niveaux, surmonté d’un lanternon* (une petite rotonde*) dans lequel une ou plusieurs cloches sont pendues.
Ce type de construction, adossée à l’entrée principale d’une église (généralement sur sa façade ouest, parfois façade sud), est une création de l’architecture arménienne du XVIIe s., dès lors très populaire, y compris en diaspora. Լe porche-clocher de la cathédrale d’Étchmiadzine (1653-1658) est l’un des premiers exemples datés de ce type.
Le porche-clocher a dès lors en grande partie remplacé (sans totalement le supplanter) le campanile*, clocher en forme de tour isolée, qui prévalait aux XIIIe-XIVe s.
Aux XVIIe-XIXe s., le lanternon dans lequel se trouvent les cloches s’implante parfois non pas sur un porche, mais sur une galerie* (un portique) qui longe la façade ouest de l’église (p.ex. à Ste-Gayané).
Tseghna, égl. Ste-Mère de Dieu (1683), Nakhitchévan (aujourd’hui en Azerbaïdjan, village de Çannab, détruite), porche-clocher devant la porte sud de l’église. Contrairement à la règle, le premier niveau tétrapode était surmonté ici de deux rotondes octostyles superposées. La dernière était couronnée d’une ombrelle très effilée.
Photo Argam Ayvazian (années 1980), Organisation Terre et Culture, V-22329, fonds A. Ayvazian.
Ցղնա, Ս. Աստվածածին եկ. (1683 թ., ավերված), Նախիջևան (այժմ՝ Ադրբեջան, Չաննաբ գյուղ), հվ. մուտքի առջև կառուցված նախամուտք-զանգակատուն: Հակառակ ընդունված կանոնին՝ քառոտանի առաջին հարկի վրա կանգնած էին երկու ութասյուն բոլորակներ: Վերինը պսակված էր շատ սլացիկ հովանոցով:
Լուս.՝ Արգամ Այվազյան (1980-ական թթ.), Երկիր և Մշակոյթ կազմակերպութիւն, V-22329, Ա. Այվազյան հավաքածու:
Նախամուտք-զանգակատուն
Մեկ կամ երկու հարկանի քառոտանի* նախամուտք*, որը կրում է մեկ կամ մի քանի զանգ ունեցող լապտեր* (զանգաշտարակ)։
Նախամուտք-զանգակատունը կառուցվում է եկեղեցու գլխավոր (հիմնականում արևմտյան, երբեմն էլ հարավային) մուտքի առջև։ Այն ստեղծվել է հայկական ճարտարապետության մեջ 17-րդ դ․ և այդուհետ մեծ տարածում գտել ինչպես հայրենիքում, այնպես էլ սփյուռքում։ Էջմիածնի մայր տաճարի նախամուտք-զանգակատունը (1653-1658 թթ.) թվագրված առաջին օրինակներից մեկն է:
Նախամուտք-զանգակատան ի հայտ գալուց ի վեր առանձին կանգնած զանգակատներ*, որոնք 13-14-րդ դդ. գերակշռում էին, այլևս գրեթե չեն կառուցվել:
17-19-րդ դդ․ լապտեր երբեմն տեղադրվել է ոչ թե նախամուտքի, այլ եկեղեցու ամ․ ճակատի երկայնքով ձգվող սյունասրահի* վրա (օր. Ս. Գայանեում)։
Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzine, entrée ouest, porche-clocher (1653-58). Deux baldaquins tétrapodes superposés portent un lanternon en rotonde octostyle.
Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, ամ. մուտք, նախամուտք-զանգակատուն (1653-58 թթ․)։ Բաղկացած է իրար վրա դրված երկու քառոտանի ամպհովանուց, որոնք կրում են ութ սյուներով բոլորակաձև լապտեր։
Portail
Ensemble d’éléments architecturaux placés en saillie autour d’une porte pour la mettre en valeur.
À la différence du porche*, le portail est intégré à la façade de l’édifice.
En Arménie le portail connaît une nette évolution au fil des siècles.
1. À la période paléochrétienne* et durant l’Âge d’or* (IVe-VIIe s.), le portail se compose de deux pieds-droits* (piédroits) généralement à paire de demi-colonnes*, portant un arc* souvent coiffé d’un gâble*.
2. À la période des royaumes* (fin IXe-XIe s.), le gâble disparaît et le portail se réduit à deux piédroits portant un arc. La multiplication des montants et la transformation de l’arc en archivolte* donnent parfois au portail une saillie insolite (évoquant les portails occidentaux romans et gothiques).
3. Au début du XIe s. apparaît un nouveau type de portail à chambranle* strictement rectangulaire, avec sorte d’architrave* saillante à tendance antique* (évoquant la Syrie paléochrétienne).
4. La période des féodalités* (fin XIIe-XIVe s.) se caractérise par des portails doubles : un premier chambranle cintré est encadré par un second, rectangulaire. Structure des portails et décor sont très proches de ce qui se pratique alors en milieu musulman, notamment chez les voisins seldjoukides.
période paléochrétienne – մեկ եզր է
Âge d’or – մեկ եզր է
période des royaumes – մեկ եզր է
période des féodalités – մեկ եզր է
antique – հղում դեպի Période antique
Tékor, égl. Saint-Serge (années 480), façade nord, portail est.
Photo : Archives du Musée d’histoire de l’Arménie, Erevan.
Տեկոր, Ս. Սարգիս եկ. (480-ական թթ.), հս. ճակատ, ալ. շքամուտք:
Լուս.՝ Հայաստանի պատմության թանգարանի արխիվ, Երևան:
Շքամուտք
Ճարտարապետական ցցուն տարրերի ամբողջություն, որոնք դասավորված են մուտքի շուրջը այն ընդգծելու նպատակով։
Ի տարբերություն նախամուտքի*՝ շքամուտքն ընդգրկված է կառույցի ճակատի մեջ:
Հայաստանում դարերի ընթացքում շքամուտքը ենթարկվում է որոշակի փոփոխությունների:
1. Վաղ քրիստոնեական շրջանում* և Ոսկեդարում* (4-7-րդ դդ․) շքամուտքը կազմված է երկու որմնահենարաններից* (սովորաբար զույգ կիսասյուներով), որոնք կրում են հաճախ սլաքածածկ* ունեցող կամար*։
2. Բագրատունյաց շրջանում* (9-րդ դ. վերջ-11-րդ դ.) սլաքածածկն անհետանում է, և շքամուտքը բաղկացած է միայն երկու որմնահենարաններից ու կամարից։ Երբեմն հենարանների քանակն ավելանում է, և կամարը դառնում է բազմաղեղ* (հիմնակամար*), ինչի արդյունքում շքամուտքն ավելի ընդգծված ելուստ է կազմում՝ հիշեցնելով արևմտյան ճարտարապետության ռոմանական և գոթական շքամուտքերը։
3. 11-րդ դ․ սկզբում ստեղծվում է շքամուտքերի մի նոր տեսակ՝ հստակ ուղղանկյուն պարակալով* ու ցցուն քովթարահեծանով*, որը հիշեցնում է անտիկ* և սիրիական վաղ քրիստոնեական շքամուտքերը։
4. Ավատատիրական շրջանին* (12-րդ դ․ վերջից մինչև 14-րդ դ․) բնորոշ են կրկնակի շքամուտքերը․ կիսաշրջանաձև պարակալի շուրջը առկա է մի երկրորդ՝ ուղղակյուն պարակալ։ Այս շքամուտքերն իրենց կառուցվածքով և զարդարանքով շատ մոտ են նույն ժամանակաշրջանում մահմեդական աշխարհում (մասնավորապես հարևան սելջուկների մոտ) կառուցվող շքամուտքերին։
Վաղ քրիստոնեական շրջան – մեկ եզր է
Ոսկեդար – մեկ եզր է
Բագրատունյաց շրջան – մեկ եզր է
Որմնահենարաններ – հղում դեպի Շքամուտքի որմնահենարան
Բազմաղեղ – հղում դեպի Բազմաղեղ, բազմաշերտ կամար
Պարակալ – հղում դեպի Դռան պարակալ
Ավատատիրական շրջան – մեկ եզր է
անտիկ – հղում դեպի Անտիկ շրջան
Principaux types de portails arméniens paléochrétiens et médiévaux.
Schémas : Fabien Krähenbühl.
Վաղ քրիստոնեական և միջնադարյան հայկական շքամուտքերի հիմնական տեսակները։
Գծանկարները՝ Ֆաբյեն Կրեհենբյուլ։
Portique
Voir : Galerie
Սյունասրահ
Տե՛ս Բազիլիկ հատակագիծ
Prélature (Fonction)
Fonction du prélat = haut dignitaire de l’Église (évêque, archevêque) en charge d’une circonscription ecclésiastique étendue.
Առաջնորդություն
Եկեղեցավարչական ընդարձակ տարածքային միավորի (խոշոր թեմի) առաջնորդի (բարձրաստիճան հոգևորական՝ «գահերեց» եպիսկոպոս, արքեպիսկոպոս) պաշտոնը:
Prélature (Lieu)
Lieu où s’exerce la fonction du prélat et où il réside.
Առաջնորդարան
Վայր, որտեղ պաշտոնավարում և բնակվում է հոգևոր առաջնորդը:
Profil (d’un élément architectural)
Coupe verticale, contour ou vue de profil d’un élément architectural, notamment d’une moulure*.
Եզրագիծ, պրոֆիլ (ճարտարապետական տարրի)
Ճարտարապետական տարրի, մասնավորապես տրամատի* ուղղահայաց կտրվածքը, ուրվագիծը կամ տեսքը կիսադեմով (կողքից):
Pyrée (n. m.), temple du feu
Construction cubique ou tétrapode* couverte d’une coupole*, au-dessus du feu sacré, dans la religion zoroastrienne (mazdéenne).
Était répandue en Iran de l’Antiquité tardive à l’adoption de l’islam.
On estime que ces pyrées, de même que certaines salles palatines, bâtis à partir du IIIe s., donnaient les premiers exemples de coupole posée sur un cube par l’intermédiaire de quatre trompes* d’angle.
Des constructions de ce type ont existé en Arménie dans l’Antiquité tardive, mais ne sont pas conservées. Elles ont peut-être joué un rôle dans la genèse de la coupole arménienne. À la différence de celle-ci, toutefois, la coupole iranienne était verticalement ovoïde et n’était pas précédée d’un tambour*.
Firouzabad (Iran), palais du roi sassanide Ardachir Ier (IIIe s.) et temple du feu présumé, plans, coupes et restitution.
Relevés Dietrich Huff, d’après Splendeurs des Sassanides 1993, p. 49, fig. 25 et p. 52, fig. 30.
Niassar près de Kachan (Iran). Pyrée attribué au début de la période sassanide (IIIe s.).
Photo Fabien Krähenbühl.
Նիասար, Քաշանի շրջան (Իրան), uասանյան շրջանի սկզբին (3-րդ դ․) վերագրվող ատրուշան։
Լուս.՝ Ֆաբյեն Կրեհենբյուլ։
Ատրուշան, կրակատուն
Գմբեթավոր խորանարդաձև կամ քառոտանի* կառույց, որի կենտրոնում սրբազան կրակն էր՝ համաձայն զրադաշտական (մազդեական) կրոնի:
Տարածված է եղել Իրանում ուշ անտիկ շրջանից մինչև իսլամի ընդունումը:
Ենթադրվում է, որ 3-րդ դարից կառուցված այս ատրուշանները, ինչպես նաև որոշ պալատական դահլիճներ, ներկայացնում էին գմբեթի* առաջին օրինակները, որը հենվում էր խորանարդի վրա՝ անկյունային չորս փողակամարների* միջոցով:
Հայաստանում այսպիսի կառույցներ գոյություն են ունեցել ուշ անտիկ շրջանում, սակայն չեն պահպանվել։ Հնարավոր է, որ դրանք նպաստել են hայկական գմբեթի ստեղծմանը։ Սակայն ի տարբերություն վերջինիս՝ իրանական գմբեթը ձվաձև (ուղղահայաց ձգվածությամբ) էր և անթմբուկ*:
անթմբուկ — հղում դեպի Թմբուկ
Ֆիրուզաբադ (Իրան), սասանյան Արդաշիր Ա թագավորի պալատը (3-րդ դ.) և ենթադրյալ ատրուշանը, հատակագիծը, կտրվածքները և վերակազմությունը:
Հանույթները՝ Դիտրիշ Հուֆ, ըստ Splendeurs des Sassanides-ի (Սասանյանների գանձերի, 1993 թ., էջ 49, նկ. 25 և էջ 52, նկ. 30):