Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale
Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան
M
Mâchicoulis (n. m.)
Ouvertures percées à intervalles réguliers dans le plancher d’une sorte de balcon défensif peu saillant construit au sommet des fortifications, généralement sur toute leur longueur. Elles permettent aux défenseurs de jeter des projectiles sur les assaillants.
Le terme mâchicoulis désigne aussi le dispositif architectural tout entier (l’ensemble du « balcon » défensif).
Le même principe de l’ouverture défensive dans le plancher d’un élément en saillie s’emploie, mais à une échelle plus réduite, dans le cas de l’assommoir* (une seule ouverture) et de la bretèche* (quelques ouvertures).
Campagne (Dordogne, France), château (XVe s.). Mâchicoulis (au sens premier) ouverts dans le plancher du dispositif défensif, bien préservé, lui aussi appelé mâchicoulis.
Note : aucun exemple de mâchicoulis (au sens second) n’étant conservé sur les édifices médiévaux arméniens, un édifice français est présenté.
Կամպայն (Դորդոյն, Ֆրանսիա), դղյակ (15-րդ դ.): Գետնահայաց հրակնատների շարք լավ պահպանված պաշտպանական պատշգամբի տակ:
Նշում․ միջնադարյան հայկական կառույցների պաշտպանական պատշգամբների պահպանված օրինակ չլինելու պատճառով ներկայացվում է ֆրանսիական կառույց։
Գետնահայաց հրակնատների շարք
Պաշտպանական նպատակով արված բացվածքների շարք՝ ամրությունների վերին մասում կառուցված պատշգամբների հատակին։ Այդ պատշգամբները փոքր-ինչ ցցուն են և սովորաբար ձգվում են ամրությունների ամբողջ երկայնքով: Դրանց հատակին բացված բազմաթիվ հավասարահեռ հրակնատները նախատեսված են հարձակվողների վրա զանազան առարկաներ նետելու համար։
Ցցակառույցի հատակին բացվածք անելու նույն սկզբունքը ավելի սահմանափակ ձևով կիրառվում է մահաբեր բացվածքում* (միայն մեկ հատ) և հրակնատավոր պատշգամբում* (մի քանի հատ):
Sis (capitale du royaume d’Arménie en Cilicie, actuel Kozan, Turquie), forteresse (XIIe-XIIIe s.). Un mâchicoulis (au sens du dispositif architectural) s’appuyait sur les consoles, seules conservées en haut des remparts.
Photo Maxime Goepp.
Սիս (Կիլիկիայի հայկական թագավորության մայրաքաղաք, այժմ՝ Կոզան, Թուրքիա), բերդ (12-13-րդ դդ.): Գետնահայաց հրակնատները տեղադրված են եղել պարսպապատի վերևում պահպանված բարձակների արանքում, որոնց վրա հենված է եղել պաշտպանական պատշգամբը (այժմ՝ քանդված)։
Lուս.՝ Մաքսիմ Գըպ:
Maçonnerie
Partie de la construction constituée de pierres ou de briques unies par un liant*.
« Maçonnerie » et « appareil* » ne sont pas synonymes. « Appareil » concerne l’agencement seulement des briques ou pierres apparentes des murs, donc, dans le cas de l’Arménie, le parement* (revêtement).
Որմածք
Շինության մաս՝ կազմված քարերից կամ աղյուսներից, որոնք կապակցանյութով* իրար են միացված:
Որմածքը պետք չէ շփոթել շարվածքի* հետ: Վերջինս վերաբերում է պատի միայն երևացող աղյուսների կամ քարերի դասավորությանը, այսինքն Հայաստանի դեպքում՝ երեսպատմանը*:
Maître-autel
Autel* principal d’une église, situé au centre de l’abside*, sur l’élévation* dite bèm.
Au contraire, on qualifie de secondaires les autels plus petits placés dans les absidioles* des chapelles-sacristies* est et ouest de l’église, ou encore dans des niches-absides* extérieures.
élévation – հղում դեպի Élévation de l’abside
Monastère de Gandzassar, égl. St-Jean Baptiste (1216-1238), vue intérieure vers l’abside. Maître-autel au centre du bèm.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Գանձասարի վանք, Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկ. (1216-1238 թթ.), ներքին տեսքը դեպի խորան: Ավագ սեղանը բեմի կենտրոնում:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Ավագ սեղան
Եկեղեցու գլխավոր սեղանը*, որը գտնվում է խորանի* կենտրոնում՝ բեմի* վրա:
Ի տարբերություն գլխավոր սեղանի՝ եկեղեցու արևմտյան ու արևելյան մատուռ-ավանդատների* խորանիկներում* և արտաքին խորան-խորշերում* գտնվող փոքր սեղանները համարվում են երկրորդական:
Marqueterie de pierre
Assemblage de pierres aux contours, couleurs et ornementation divers, fréquemment employé dans la décoration des monuments architecturaux d’Arménie entre la fin du XIIe et le milieu du XIVe s.
Ces marqueteries comportent une alternance, souvent bi- ou polychrome, d’étoiles et de losanges, ou de polygones et de triangles, à la sculpture très fouillée.
Elles sont parfois remplacées par des imitations gravées sur une plaque unie et rehaussées de couleurs peintes.
Elles s’appliquent aux bords des portails*, parfois à l’espace entre les deux chambranles des portails*, aux tympans* des portes, à la face de l’élévation des absides* (le bèm) et aux plafonds* des gavits/jamatouns*.
La marqueterie de pierre fait partie des dispositifs décoratifs qui, à la période des féodalités*, apparentent les monuments arméniens à ceux de leurs voisins musulmans.
chambranle des portails – մեկ եզր է, հղում դեպի Chambranle de porte
élévation des absides (= élévation de l’abside) – մեկ եզր է
Monastère de Haritj, gavit/jamatoun (début du XIIIe s.), façade ouest. Marqueterie de pierre sur le tympan de la porte.
Հառիճավանք, գավիթ/ժամատուն (13-րդ դ. սկիզբ), ամ. ճակատ: Քարե երփնադրվագ դռան ճակատաքարի վրա:
Քարե երփնադրվագ
Բազմազան եզրագծերով, գույներով ու նախշերով քարերի համակցություն։ Հաճախ է հանդիպում Հայաստանի ճարտարապետական հուշարձանների հարդարանքում 12-րդ դարի վերջից մինչև 14-րդ դարի կեսը:
Երփնադրվագները կազմված են նրբորեն քանդակված հաճախ երկգույն կամ բազմագույն քարերի համադրությունից: Մի դեպքում դրանք աստղեր ու շեղանկյուններ են, մյուս դեպքում՝ բազմանկյուններ ու եռանկյուններ:
Երփնադրվագներին երբեմն փոխարինում են մեկ սալի վրա փորագրված և գունավորված նմանակումներ:
Երփնադրվագները զարդարում են շքամուտքերի* եզրերը, երբեմն շքամուտքերի երկու պարակալների* միջև ընկած տարածքը, դռների ճակատաքարերը*, բեմերի* ճակատները և գավիթների/ժամատների* առաստաղները*:
Քարե երփնադրվագը այն զարդարանքներից է, որոնք ավատատիրական ժամանակաշրջանում* ընդգծում են հայկական և մահմեդական հուշարձանների ընդհանրությունները:
շքամուտքերի պարակալներ – մեկ եզր է, հղում դեպի Դռան պարակալ
Marqueterie de pierre
Édifice destiné à abriter la tombe ou les reliques d’un martyr, aux IVe-VIIe s.
Le martyrium peut être de dimensions modestes, même couplé avec une chapelle martyriale*, comme à St-Vardan de Zovuni.
Il peut aussi, ayant été initialement hypogé* et surmonté d’un oratoire* ensuite détruit, devenir plus tard la crypte* d’une église reconstruite sur lui, comme à Ste-Hripsimé et Ste-Gayané.
Il peut encore revêtir une forme beaucoup plus grande en se transformant en une église martyriale*, comme à Zvartnots, qui abritait les reliques de saint Grégoire l’Illuminateur.
chapelle martyriale – մեկ եզր է
église martyriale – մեկ եզր է
Zovouni, Saint-Vardan (c. ve s.). Le martyrium en forme de caveau rectangulaire hypogé avait probablement à l’origine un second niveau épigé (surterrain). Une chapelle martyriale était attenante au nord.
Vue de l’est.
Զովունի, Ս. Վարդան (մոտ 5-րդ դ.): Ստորգետնյա ուղղանկյուն դամբանանկուղի ձև ունեցող վկայարանը հավանաբար ունեցել է երկրորդ՝ վերգետնյա հարկ: Հյուսիսային կողմից կցված է եղել մատուռ-վկայարան:
Տեսքը ալ.-ից:
Zovouni, Saint-Vardan (c. ve s.), martyrium présumé d’un des héros de la bataille d’Avaraïr (451), le prince local Tatjat Guentouni.
Plan du martyrium et de la chapelle martyriale attenante au nord, d’après Mourad Hasratian 2000, p. 92.
Զովունի, Ս. Վարդան (մոտ 5-րդ դ.), Ավարայրի ճակատամարտի (451 թ.) հերոսներից մեկի՝ տեղական իշխան Տաճատ Գնթունու ենթադրյալ վկայարանը:
Վկայարանի և հյուսիսից կից մատուռ-վկայարանի հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ., էջ 92):
Մարտիրոսարան, վկայարան
4-7-րդ դարերի շինություն՝ կառուցված մարտիրոսի (վկայի) շիրիմը կամ մասունքներն ամփոփելու համար:
Մարտիրոսարանը կարող է համեստ չափեր ունենալ, նույնիսկ երբ զուգակցված է մարտիրոսական մատուռի* (մատուռ-վկայարանի) հետ, ինչպես Զովունու Ս. Վարդանի դեպքում:
Որոշ ստորգետնյա մարտիրոսարանների վրա սկզբնապես կառուցված է եղել աղոթարան*, որն ավելի ուշ քանդվել և փոխարինվել է եկեղեցով։ Այդպիսով, մարտիրոսարանը դարձել է եկեղեցու շիրմանկուղը*, ինչպես Ս. Հռիփսիմեի և Ս. Գայանեի դեպքում:
Կան նաև ավելի մեծ մարտիրոսարաններ, որոնք վերածվել են մարտիրոսական եկեղեցիների* (վկայարան-եկեղեցիների), ինչպես օրինակ Զվարթնոցում, որն ամփոփում էր Ս. Գրիգոր Լուսավորչի մասունքները:
մարտիրոսական մատուռ – մեկ եզր է
մարտիրոսական եկեղեցի – մեկ եզր է
Zovouni, Saint-Vardan (c. ve s.). Martyrium et chapelle attenante vus du sud-est.
Զովունի, Ս. Վարդան (մոտ 5-րդ դ.): Վկայարանի և կից մատուռի տեսքը հվ.-ալ.-ից։
Mausolée
Édifice abritant un ou plusieurs tombeaux. Consiste souvent en un caveau* entièrement ou partiellement hypogé*. Celui-ci peut être surmonté d’un oratoire* ou chapelle mémoriale*, à son tour couronné d’un lanternon*.
C’est le cas des églises funéraires* ou églises-mausolées à trois niveaux du XIVe s.
chapelle mémoriale – մեկ եզր է
église funéraire – մեկ եզր է
Monastère de Noravank, égl.-mausolée du prince Bourtèl Orbélian (1331-1339). Vue générale du nord-ouest.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Նորավանք, Բուրթել Օրբելյան իշխանի դամբարան-եկ. (1331-1339 թթ.): Ընդհանուր տեսքը հս.-ամ.-ից:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Դամբարան, դամբան
Կառույց, որն ընդգրկում է մեկ կամ մի քանի շիրիմ: Կարող է լինել լիովին կամ մասամբ ստորգետնյա դամբանանկուղ*: Հաճախ վերջինիս վրա կառուցված է աղոթարան* կամ հուշամատուռ*, որը պսակված է լապտերով*:
Այդպիսի եռաստիճան կառուցվածք ունեն 14-րդ դարի դամբանական եկեղեցիները*:
դամբանական եկեղեցի – մեկ եզր է
Mégalithe, monument mégalithique
Monument préhistorique formé d’une ou plusieurs pierres brutes dressées d’assez grandes dimensions.
Les termes bretons menhir*, cromlech* et dolmen* désignent les divers types de monuments mégalithiques.
Ces types sont présents dans diverses régions du monde et notamment en Arménie, en particulier sur le site dit Zorats Karer ou Karahoundj (c. IIe mill. av. J.-C.).
Zorats Karer / Karahoundj près de Sissian, site mégalithique (c. IIe mill. av. J.-C.). Vestiges d’un dolmen au centre d’un cromlech.
Photo Zavèn Sargsian.
Զորաց քարեր / Քարահունջ Սիսիանի մոտ, մեգալիթյան հնավայր (Ք.ա. մոտ 2-րդ հազ.): Դոլմենի մնացորդներ կրոմլեխի կենտրոնում:
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:
Մեգալիթ, մեգալիթյան հուշարձան
Նախապատմական հուշարձան՝ կազմված մեկ կամ բազմաթիվ խոշոր, անտաշ, կանգնեցված քարերից:
Մեգալիթյան հուշարձանների տարբեր տեսակները կրում են բրետոներեն անուններ՝ մենհիր* (մենաքար), կրոմլեխ*, դոլմեն*:
Այս տեսակներն առկա են աշխարհի տարբեր երկրներում, այդ թվում՝ Հայաստանում, մասնավորապես՝ Զորաց քարեր կամ Քարահունջ կոչված հնավայրում (Ք.ա. մոտ 2-րդ հազ.) :
Meneau
Montant de pierre vertical qui divise la fenêtre en deux.
Dans une fenêtre géminée il y a un meneau, dans une fenêtre triple (un triplet*), il y en a deux.
Achtarak, basilique dite Tziranavor (c. VIe s.), haut de la façade ouest. Meneau au centre de la fenêtre géminée (double).
Achtarak, basilique dite Tziranavor (c. VIe s.), haut de la façade ouest. Meneau au centre de la fenêtre géminée (double).
Աշտարակ, Ծիրանավոր կոչված բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), ամ. ճակատի վերին մաս: Միջնապատ կրկնակ պատուհանի կենտրոնում:
Միջնապատ (պատուհանի)
Ուղղահայաց քարե հենակ, որը բաժանում է լուսամուտը երկու մասի:
Մեկ միջնապատով լուսամուտը դառնում է կրկնակի, երկու միջնապատով՝ եռակի:
Աշտարակ, Ծիրանավոր կոչված բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), ամ. ճակատի վերին մաս: Միջնապատ կրկնակ պատուհանի կենտրոնում:
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), haut de la façade ouest. Deux meneaux dans la fenêtre triple (triplet).
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), ամ. ճակատի վերին մաս: Երկու միջնապատ եռակի պատուհանի մեջ:
Menhir
Type de mégalithe* en forme de grande pierre brute, dressée, de la période préhistorique.
Լes menhirs peuvent être rangés en alignement. Disposés en cercle, ils forment un cromlech*. Assemblés en forme de table, ils constituent un dolmen*.
Le menhir est l’une des premières manifestations en Arménie de la tradition de la pierre dressée qui a connu diverses traductions au cours des siècles, notamment le vichap* à l’Âge du bronze*, et le khatchkar* au Moyen Âge*.
Âge du bronze – մեկ եզր է
Moyen Âge – մեկ եզր է
Zorats Karer / Karahoundj, près de Sissian, site mégalithique (c. IIe mill. av. J.-C.). Alignement de menhirs.
Զորաց քարեր / Քարահունջ, Սիսիանի մոտ, մեգալիթյան հնավայր (Ք.ա. մոտ 2-րդ հազ.): Մենհիրների շարք:
Մենհիր (մենաքար, ցից քար)
Մեգալիթի* տեսակ՝ նախապատմական դարաշրջանում կանգնեցված խոշոր, անտաշ քար:
Մենհիրները կարող են կանգնեցված լինել շարքով, շրջանաձև կամ սեղանի ձևով: Երբ շրջանաձև են դասավորված, կազմում են կրոմլեխ*, իսկ երբ սեղանի ձևով են դրված, կազմում են դոլմեն:
Մենհիրը Հայաստանում քար կանգնեցնելու ավանդույթի վաղագույն դրսևորումներից է: Դարերի ընթացքում այն ունեցել է բազմազան տարբերակներ, մասնավորապես վիշապը* բրոնզի դարում* և խաչքարը* միջնադարում*:
բրոնզի դար – մեկ եզր է
Meurtrière
Fente verticale dans un mur de fortification permettant de lancer des flèches sur les assaillants. La meurtrière a souvent sa partie inférieure élargie en triangle et inclinée vers le bas, appelée archère, pour faciliter le tir à l’arc vers le bas du mur. La meurtrière à archère est fréquente sur les ouvrages défensifs du royaume d’Arménie en Cilicie (xiie-xive s.).
A partir du xe s., les fenêtres des églises arméniennes, étroites sur leur face externe, sont souvent comparées à des meurtrières.
Monastère de St-Jean (Hovhannavank), égl. principale (1216-1221), centre de la faç. sud. Fenêtre et oculi semblables à des meurtrières. Vues extérieure et intérieure.
Հովհաննավանք, գլխ. եկ. (1216-1221 թթ.), հվ. ճակատի կենտրոն: Հրակնատ հիշեցնող լուսամուտ և օկուլուսներ: Տեսքը դրսից և ներսից:
Հրակնատ
Ուղղահայաց որմնածերպ ամրության պատին՝ հարձակվողների վրա նետեր արձակելու համար: Հաճախ հրակնատն ունի աղեղնանցք՝ դեպի վար թեքված ստորին եռանկյունաձև մաս, որի վրա հենում էին աղեղը նետն արձակելու համար: Աղեղնանցքով հրակնատը հաճախ է հանդիպում Կիլիկիայի հայկական թագավորության պաշտպանական կառույցներում (12-14-րդ դարերում):
10-րդ դարից սկսած հայկական եկեղեցիների պատուհանները արտաքուստ նեղ են և հաճախ համեմատվում են հրակնատների հետ:
Sis, capitale du royaume d’Arménie en Cilicie (aujourd’hui Kozan en Turquie du sud-est). Portion de rempart (XIIe-XIIIe s.).
Sinap/Çandır, Cilicie, détail d’une tour monastique (XIIe-XIIIe s.). Meurtrière à archère.
Photos Maxime Goepp
Սիս, Կիլիկիայի հայկական թագավորության մայրաքաղաք (այժմ՝ Կոզան, հվ.-ալ. Թուրքիա): Պարսպի հատված (12-13-րդ դդ.): Սինապ/Չանդըր, Կիլիկիա, վանական աշտարակի հատված (12-13-րդ դդ.): Աղեղնանցքով հրակնատ:
Լուս.՝ Մաքսիմ Գըպ:
Miaphysite
Qualification souvent donnée aujourd’hui aux Églises orientales, dont celle d’Arménie, qui ont rejeté le dogme de Chalcédoine (451) sur les deux natures dans la personne du Christ.
Elles ont donc été appelées « non-chalcédoniennes » ou « préchalcédoniennes », ou encore « Églises des trois [premiers] conciles ». Elles sont restées fidèles au dogme adopté au troisième concile œcuménique, celui d’Éphèse (431) qui affirme « Unique est la nature du Verbe de Dieu incarné ».
De là vient la qualification de « monophysite* » [une seule nature, la divine] que les diophysites* leur ont longtemps attribuée, qualification que les Églises orientales rejettent. De là vient aussi qu’elles furent considérées comme hérétiques par les Églises chalcédoniennes* (grecque orthodoxe et romaine catholique).
diophysites – հղում դեպի Chalcédonien
Le terme plus récent de « miaphysite » est présenté comme reflétant mieux la croyance en une nature unissant les parts divine et humaine de la personne du Christ.
D’après certains théologiens arméniens (voir p.ex. Encyclopédie Arménie chrétienne, 2002, article « Eutychianisme »), la position christologique de l’Église apostolique arménienne, tout en reconnaissant la part humaine dans la personne du Christ, met en exergue sa part divine. Cette position a fortement influencé la culture et l’art arménien, en particulier l’architecture et les khatchkars*.
Voir aussi : Anthropocentrisme, Chalcédonien, Église apostolique arménienne
Միաբնակ
Բնորոշում, որը տրվում է հնագույն արևելյան (հայկականը ներառյալ) այն եկեղեցիներին, որոնք մերժել են Քաղկեդոնի (451) դրույթը Քրիստոսի անձի երկու բնության վերաբերյալ:
Այդ պատճառով կոչվել են «ոչ-քաղկեդոնական» կամ «նախաքաղկեդոնական», կամ էլ «երեք (առաջին) ժողովների եկեղեցիներ»: Մնացել են հավատարիմ Տիեզերական երրորդ՝ Եփեսոսի (431 թ.) ժողովին, որը hաստատել է «Մի է Աստծո մարմնացյալ Բանի բնությունը» բանաձևը:
Երկաբնակների* կողմից նրանց տրվել է «միաբնակ*» (միայն մեկ՝ աստվածային բնություն ընդունող) բնորոշումը, որը նրանք այդ իմաստով չեն ընդունում:
Այս պատճառով է, որ նրանք համարվել են հերձվածող (հերետիկոս) քաղկեդոնական* (Հույն ուղղափառ և Հռոմեական կաթոլիկ) եկեղեցիների կողմից:
Երկաբնակ – հղում դեպի Քաղկեդոնական
Ըստ որոշ հայ աստվածաբանների (տե՛ս օր. Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, 2002 թ., «Եվտիքականություն» հոդվածը)՝ Հայ առաքելական եկեղեցու քրիստոսաբանական դավանանքը, Քրիստոսի անձի մեջ մարդկային բնությունը ճանաչելով հանդերձ, ընդգծում է նրա աստվածային բնությունը: Այս դիրքորոշումը մեծապես ազդել է հայ մշակույթի և արվեստի, հատկապես ճարտարապետության ու խաչքարերի* վրա:
Տե՛ս նաև Հայ առաքելական եկեղեցի, Մարդակենտրոնություն, Քաղկեդոնական
Miniature
Voir Enluminure
Մանրանկար
Տես՝ Enluminure
Modèle réduit (d’une église)
Représentation d’église, sculptée sur une pierre de petites dimensions, en haut-relief* ou en ronde-bosse* (entièrement dégagée).
Լa sculpture peut représenter assez fidèlement une église réelle, comme à St-Grégoire du roi Gaguik d’Ani (début XIe s.), ou une image simplifiée, sans référence à un édifice précis.
De très nombreux modèles réduits d’église sont conservés en Arménie depuis semble-t-il le VIIe s. Plusieurs types peuvent être identifiés :
1) Modèle réduit tenu par un ou deux donateurs dans une scène d’offrande. L’image de l’église est plus ou moins réaliste. Le modèle est presque toujours en haut-relief.
2) Modèle-acrotère* placé au faîte du ou des toits (du ou des murs pignons*) d’une église. Le modèle est en ronde-bosse.
3) Modèle-reliquaire*. Présente une large ouverture sur l’une de ses faces et son espace intérieur est évidé.
4) Modèle-lampe ou encensoir en ronde-bosse, ajouré sur ses quatre côtés et sur les faces de son tambour.
5) Maquette. À partir du témoignage de l’historien Étienne de Taron relatif à la restauration de Ste-Sophie de Constantinople par l’architecte arménien Trdat/Tiridate (fin Xe s.), on peut supposer que, comme plus tard à la Renaissance italienne, des modèles réduits servaient de maquette lors de la conception d’un édifice et/ou pour la présentation de son projet aux commanditaires et aux bâtisseurs.
Modèle-acrotère — աստղանիշը վերաբերում է միայն acrotère-ին
Modèle-reliquaire — աստղանիշը վերաբերում է միայն reliquaire-ին
Anguéghakot, modèle-reliquaire (probablement VIIe s.). Dimensions : 67 x 42 x 42 cm. Musée d’Histoire de l’Arménie, n° 2858.
——————
Monastère de Sanahin, égl. abbatiale St-Sauveur (966-972), entrée de la chapelle-sacristie nord-est. Modèle-reliquaire.
Անգեղակոթ, մանրակերտ-մասնատուփ (հավանաբար 7-րդ դ.): Չափերը՝ 67 x 42 x 42 սմ: Հայաստանի պատմության թանգարան, N 2858:
——————
Սանահին վանք, գլխ.՝ Ս. Ամենափրկիչ եկ. (966-972 թթ.), հս.-ալ. մատուռ-ավանդատան մուտք: Մանրակերտ-մասնատուփ:
Ani, égl. St-Grégoire l’Illuminateur (1001-c. 1005), scène d’offrande. Modèle réduit presque en ronde-bosse porté par le roi Gaguik. Dessin restituant la sculpture qui n’est pas conservée.
D’après Stépan Mnatsakanian 1971, p. 141, fig. 67.
——————
Monastère de Dadivank, égl. principale (1214), faç. sud, scène d’offrande. Modèle réduit porté par deux princes.
Անի, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկ. (1001-մոտ 1005 թթ.), ընծայման տեսարան:
Գրեթե բոլորաքանդակ մանրակերտ Գագիկ թագավորի ձեռքերում։
Վերակազմության նկար (քանդակը չի պահպանվել):
Ըստ Ստեփան Մնացականյանի (1971 թ., էջ 141, նկ. 67):
——————
Դադիվանք, գլխ. եկ. (1214 թ.), հվ. ճակատ, ընծայման տեսարան: Երկու իշխանների բռնած մանրակերտը:
Monastère de Haritj, égl. principale (1201), sommet du mur pignon ouest. Modèle-acrotère.
Հառիճավանք, գլխ. եկ. (1201 թ.), ամ. ճակտոնապատի կատար: Մանրակերտ-ճակտոնազարդ:
Մանրակերտ (եկեղեցու)
Եկեղեցու տեսք ունեցող փոքր քարե բարձրաքանդակ* կամ բոլորաքանդակ*:
Այն կարող է ներկայացնել իրական եկեղեցի (ինչպես Անիի Գագկաշեն Ս. Գրիգոր եկեղեցում, 11-րդ դ. սկիզբ) կամ պարզապես եկեղեցու ընդհանրացված պատկեր:
Հայաստանում պահպանվել են բազմաթիվ մանրակերտներ կարծես սկսած 7-րդ դարից: Կարելի է առանձնացնել մի քանի տեսակ.
Ա) Մանրակերտ, որը պահում են մեկ կամ երկու պատվիրատու ընծայման տեսարանում: Ներկայացնում է եկեղեցու քիչ թե շատ իրատեսական պատկեր և գրեթե միշտ բարձրաքանդակ է։
Բ) Մանրակերտ-ճակտոնազարդ*: Դրված է եկեղեցու տանիքի/տանիքների (ճակտոնապատերի*) կատարին և բոլորաքանդակ է:
Գ) Մանրակերտ-մասնատուփ*: Մի կողմից ունի լայն բացվածք և սնամեջ է:
Դ) Մանրակերտ-լապտեր կամ խնկաման: Բոլորաքանդակ է և չորս կողմերում ու թմբուկի վրա բացվածքներ ունի:
Ե) Նախանմուշ: Պատմաբան Ստեփանոս Տարոնեցու՝ Տրդատ ճարտարապետի կողմից Կոստանտնուպոլսի Ս. Սոֆիայի վերանորոգման (10-րդ դարի վերջ) մասին վկայության հիման վրա կարելի է ենթադրել, որ մանրակերտները ծառայել են նաև որպես նախանմուշներ կառույցի մտահղացման ժամանակ և/կամ նախագիծը պատվիրատուներին և շինարարներին ներկայացնելու համար: Ավելի ուշ նույն սկզբունքը կիրառվել է Իտալական Վերածննդի շրջանում:
Մանրակերտ-ճակտոնազարդ — աստղանիշը վերաբերում է միայն ճակտոնազարդին
Մանրակերտ-մասնատուփ — աստղանիշը վերաբերում է միայն մասնատուփին
Erevan, égl. Katoghiké, modèle-lampe ou encensoir (XIIIe s.). Musée d’histoire de la ville d’Erevan.
Երևան, Կաթողիկե եկ., մանրակերտ-լապտեր կամ խնկաման (13-րդ դ.): Երևան քաղաքի պատմության թանգարան:
Modénature
Proportions, rythme et profil* des moulures* ou séries de moulures qui ornent les formes architecturales d’un édifice.
Sens général (qui n’est pas employé dans le présent glossaire) : traitement ornemental de l’ensemble des formes architecturales d’un édifice.
Zvartnots, cathédrale (mil. VIIe s.), base de colonne (à plinthe partiellement reconstituée).
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կես), սյան խարիսխ (մասնակիորեն վերակազմված շրիշակով):
Զարդամշակում (տրամատի)
Կառույցի ճարտարապետական տարրերը զարդարող տրամատների* կամ տրամատների շարքերի համաչափությունները, կշռույթն (ռիթմ) ու եզրագիծը*:
Zvartnots, cathédrale. Modénature de la même base, dessin.
D’après Stépan Mnatsakanian 1971, p. 35.
Զվարթնոց, մայր տաճար: Նույն խարսխի զարդամշակումը, գծանկար:
Ըստ Ստեփան Մնացականյանի (1971 թ., էջ 35):
Modillon
Élément architectural sculpté ou mouluré*, saillant, placé à intervalles réguliers sous l’abaque* d’une corniche*. S’apparente au denticule* des corniches dentelées*, mais s’en distingue par sa dimension plus grande, sa forme souvent inspirée de la console* et son ornementation diversifiée.
Voir aussi : Corniche à rang de modillons
corniche dentelée – մեկ եզր է
Pemzachèn, chapelle (VIIe s.), détail de la corniche. Les modillons ont l’aspect de grosses dents cannelées et crochues.
Պեմզաշեն, մատուռ (7-րդ դ.), քիվի հատված: Մատնեքավոր (ակոսավոր) և կտուցաձև խոշոր ատամներ հիշեցնող բարձակաձև ատամիկներ։
Բարձակաձև ատամիկ (քիվի)
Ճարտարապետական ցցուն տարր՝ քիվի* թակաղակի* տակ կանոնավոր հաջորդականությամբ քանդակված կամ տրամատված*: Նման է ատամնավոր քիվերի* ատամիկին*, սական դրանից տարբերվում է իր ավելի մեծ չափով, հաճախ բարձակ* հիշեցնող ձևով և զարդարանքի բազմազանությամբ:
Տե՛ս նաև Բարձակաձև ատամիկների շարքով քիվ
ատամնավոր քիվ – մեկ եզր է
Module
Mesure héritée de la tradition antique du nombre d’or*, servant d’étalon pour fixer les dimensions des parties d’un édifice et donc ses proportions.
Le module correspond en général à l’une des dimensions d’un support* : la longueur de la section horizontale d’un pilier*, la moitié du diamètre du fût* d’une colonne*, ou, dans un édifice à coupole*, demi-diamètre (rayon) de la base de la coupole.
nombre d’or – մեկ եզր է
Kassagh, basilique (c. Ve s.), plan et coupe longitudinale. Analyse des proportions à partir du module : la longueur de la section horizontale des piliers.
D’après Alexandre Sahinian 1955, p. 143, fig. 119 et p. 148, fig. 122.
Քասաղ, բազիլիկ (մոտ 5-րդ դ.), հատակագիծը և երկայնական կտրվածքը: Համաչափությունների վերլուծությունը մոդուլի՝ մույթերի հորիզոնական հատույթի երկարության հիման վրա:
Ըստ Ալեքսանդր Սահինյանի (1955 թ., էջ 143, նկ. 119 և էջ 148, նկ. 122):
Մոդուլ
Անտիկ ավանդույթի ոսկե հատումից* ժառանգված չափ, որի հիման վրա սահմանվում են կառույցի մասերի չափերը, ուստի և դրա համաչափությունները:
Սովորաբար մոդուլը համապատասխանում է հենարանի* չափումներից մեկին՝ մույթի* հորզոնական հատույթի երկարությանը, սյան* բնի* տրամագծի կեսին կամ գմբեթավոր կառույցի դեպքում՝ գմբեթի* հիմքի տրամագծի կեսին (շառավղին):
ոսկե հատում – մեկ եզր է
Moellon
Pierre de petites dimensions, brute, ou grossièrement taillée, employée dans la maçonnerie* d’un mur.
Մանրաքար
Փոքր, անտաշ կամ կոպտատաշ քար, որն օգտագործվում է պատի որմածքում*:
Monastère (Abbaye, couvent)
Ensemble de bâtiments cultuels, ancillaires, résidentiels… abritant une communauté de moines ou de moniales, placée sous l’autorité d’un(e) supérieur(e) ou abbé/abbesse. Un monastère était en règle générale construit à l’écart des lieux habités, dans un site choisi pour ses qualités esthétiques et pour l’espace qu’il offre à l’implantation des édifices conventuels. L’église principale, souvent appelée « abbatiale* », constitue la dominante volumétrique de l’ensemble. Un gavit*/jamatoun* (narthex*) est presque toujours adossé à sa façade ouest.
On ne connaît pas de témoignage architectural ou archéologique d’ensembles monastiques en Arménie avant le IXe s. En revanche, à partir de la fin du IXe s., ces ensembles sont nombreux. Les monastères possédaient souvent de vastes domaines qui assuraient leur existence et leurs activités. Outre les nombreuses communautés masculines, des couvents de femmes (moniales), peu nombreux, sont attestés dans l’Arménie médiévale.
Les ensembles monastiques ont constitué, tout au long du Moyen Âge*, les foyers où se réfugièrent et se développèrent la culture et les arts arméniens, notamment l’enluminure*.
Un domaine très important dans l’histoire de l’architecture arménienne, s’est développé dans le cadre des monastères : une grande série de types d’édifices monastiques a été élaborée : gavits*/jamatouns*, bibliothèques*, scriptoria*, trésors* (salles reliquaires), réfectoires*, campaniles*.
La grande majorité des monastères, dans leur état actuel, est fortifiée, les cellules monastiques* étant souvent rangées le long de la face intérieure de l’enceinte. Cette protection n’était semble-t-il pas obligatoire aux premiers temps de l’architecture monastique en Arménie, mais elle s’est probablement révélée indispensable à partir des invasions turque et mongole.
cellule monastique – մեկ եզր է
Monastère de Dadivank (XIIe-XIIIe s.). Plan d’ensemble d’après Samvel Ayvazian 2012, p. 2, redessiné, avec légendes complétées, par Patrick Donabédian et Laurent Maggiori (LA3M, 2023).
Դադիվանք (12-13-րդ դդ.):
Ընդհանուր հատակագիծը՝ ըստ Սամվել Այվազյանի (2012 թ., էջ 2)՝ լրամշակված Պատրիկ Տոնապետյանի և Լոռան Մաջորիի կողմից (LA3M, 2023 թ.
Monastère de Haghbat (Xe-XIIIe s.), plan d’ensemble.
D’après DAA 1 1968, p. 39. Հաղբատ վանք (10-13-րդ դդ.), ընդհանուր հատակագիծը:
Ըստ DAA 1 (1968 թ., էջ 39):
Le monastère de Dadivank en Artsakh (Haut-Karabagh), constitué aux XIIe-XIIIe s., partiellement restauré de 1997 à 2011, est l’un des plus grands ensembles de l’Arménie médiévale. Il donne une idée assez complète des trois principaux groupes d’édifices monastiques : le groupe cultuel au nord (couleur marron sur le plan, nos 1-10), les bâtiments de la vie monastique au sud (réfectoire, bibliothèque, scriptorium, salle de réunion ou « chapitre », nos 11, 15, 16), et le groupe résidentiel au sud-ouest (nos 14, 20, 21, avec pressoir et cellier, nos 12, 13).
Դադիվանքը (Արցախ/Լեռնային Ղարաբաղ) միջնադարյան Հայաստանի ամենամեծ համալիրներից է՝ կառուցված 12-13-րդ դդ. և մասնակիորեն վերանորոգված 1997-2011 թթ.: Տալիս է վանական շենքերի երեք գլխավոր խմբերի բավական ամբողջական գաղափար՝ հյուսիսում պաշտամունքային խումբը (հատակագծում սրճագույն մասը, N 1-10), հարավում՝ վանական կյանքի կառույցները (սեղանատուն, գրատուն, գրչատուն, հավաքների դահլիճ, N 11, 15, 16), և հվ.-ամ.՝ բնակելի խումբը (N 14, 20, 21, հնձանով և մառանով՝ N 12, 13):
Le monastère de Haghbat (Xe-XIIIe s.) est l’un des ensembles monastiques les mieux conservés de l’Arménie médiévale. Les édifices cultuels sont bien préservés. Parmi les bâtiments non cultuels, seuls la bibliothèque et le réfectoire se trouvent dans l’enceinte (une fontaine se trouve à l’extérieur) et aucun bâtiment d’habitation n’est conservé.
Հաղբատ վանքը (10-13-րդ դդ.) միջնադարյան Հայաստանի ամենալավ պահպանված համալիրներից է: Այստեղ կանգուն են պաշտամունքային կառույցները: Ոչ պաշտամունքային կառույցներից միայն գրատունը և սեղանատունն են գտնվում պարսպապատ տարածքում (աղբյուրը՝ պարսպից դուրս), իսկ բնակելի շենքերը չեն պահպանվել:
Վանք
Պաշտամունքային, ծառայողական, բնակելի և այլ շենքերի համալիր, ուր ապրում է վանականների կամ միանձնուհիների համայնք՝ վանահոր կամ վանամոր (մայրապետի) ղեկավարության ներքո: Որպես կանոն՝ վանք հիմնելիս ընտրում էին բնակավայրերից հեռու գտնվող այնպիսի գեղատեսիլ վայր, որը հարմար լիներ վանական շենքերի կառուցման համար։ Գլխավոր եկեղեցին համալիրի գերիշխող ծավալն է: Դրա արևմտյան ճակատին գրեթե միշտ կցված է գավիթ*/ժամատուն*:
Հայաստանում 9-րդ դարից առաջ հայտնի չեն վանական համալիրների ճարտարապետական կամ հնագիտական հետքեր: Իսկ 9-րդ դարի վերջից սկսած այդ համալիրները բազմաթիվ են: Հաճախ վանքերին պատկանում էին խոշոր կալվածքներ, որոնք ապահովում էին դրանց գոյությունն ու գործունեությունը: Միջնադարյան Հայաստանում վկայված են տղամարդկանց (վանականների) մեծ թվով և կանանց (միանձնուհիների) սակավաթիվ վանքեր։
Ամբողջ Միջնադարի* ընթացքում վանական համալիրները եղել են այն օջախները, որտեղ պահպանվել և զարգացել են հայ մշակութն ու արվեստները, հատկապես մանրանկարչությունը*:
Հայ ճարտարապետության պատմության մի շատ կարևոր ճյուղ զարգացել է վանքերում: Ստեղծվել է վանական կառույցների մի մեծ շարք՝ գավիթներ*/ժամատներ*, գրատներ* (մատենադարաններ), գրչատներ*, գանձատներ* (մասունքարաններ), սեղանատներ*, զանգակատներ*:
Իրենց ներկա վիճակում վանքերի ճնշող մեծամասնությունը պարսպապատ է, և վանականների խցերը* հաճախ շարված են պարսպի երկայնքով՝ ներսի կողմից: Հայաստանում վանական ճարտարապետության սկզբնական շրջանում պաշտպանական միջոցները հավանաբար պարտադիր չեն եղել: Ըստ երևույթին՝ դրանք անհրաժեշտ են դարձել թուրքերի և մոնղոլների հարձակումների պատճառով:
վանական խուց – մեկ եզր է
Monastère de Dadivank (XIIe-XIIIe s.), vue générale du sud.
Photo Samvel Karapétian.
Դադիվանք (12-13-րդ դդ.), ընդհանուր տեսքը հվ.-ից:
Լուս.՝ Սամվել Կարապետյան:
Monastère de Haghbat (Xe-XIIIe s.), vue générale du sud-ouest.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian. Հաղբատ վանք (10-13-րդ դդ.) , ընդհանուր տեսքը հս.-ամ.-ից:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Monoconque (n. f. et adj.) (Église à coupole sur croix monoconque)
Église à coupole* sur plan cruciforme* dont seule l’abside* (le bras oriental) est intérieurement arrondie et couverte d’une conque*. Quant aux trois autres bras, ils sont intérieurement rectangulaires.
Le terme s’emploie principalement à propos des églises à coupole sur croix libre* de la période préarabe et notamment de l’Âge d’or* du VIIe s. parmi lesquelles ont compte une vingtaine de monoconques.
En théorie le terme peut également s’appliquer aux nombreuses églises à coupole sur croix inscrite*, tant du VIIe s. que surtout des périodes suivantes, qui n’ont qu’une conque.
croix libre – մեկ եզր է
Âge d’or – մեկ եզր է
croix inscrite – մեկ եզր է
Monoconques des VIe-VIIe s. Plans de chapelles et églises à coupole sur croix libre monoconque (partiellement inscrite – à droite).
D’après Paolo Cuneo 1988, p. 718-719.
Ազատ խաչ տիպի (աջ կողմում՝ մասնակիորեն ներգծված) գմբեթավոր միախորան մատուռների և եկեղեցիների հատակագծեր (6-7-րդ դդ․) :
Ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ., էջ 718-719):
Միախորան եկեղեցի (Միախորան խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցի)
Խաչաձև* հատակագծով գմբեթավոր* եկեղեցի, որի միայն խորանը* (արևելյան խաչաթևը) ներսից կլոր է և գմբեթարդով* պսակված, իսկ մյուս երեք խաչաթևերը ներսից ուղղանկյուն են։
Այս եզրը գործածվում է հիմնականում նախաարաբական, հատկապես Ոսկեդարի* (7-րդ դարի) ազատ խաչ* տիպի գմբեթավոր եկեղեցիների համար, որոնցից մոտ քսանը միախորան են: Տեսականորեն եզրը կարող է բնութագրել նաև 7-րդ դարի և հատկապես հաջորդ ժամանակաշրջանների ներգծված (ներգրված) խաչ* տիպի գմբեթավոր բազմաթիվ այն եկեղեցիները, որոնք միայն մի խորան ունեն:
գմբեթավոր – հղում դեպի Գմբեթ
ազատ խաչ – մեկ եզր է
ներգծված (ներգրված) խաչ – մեկ եզր է
Mononef (n. f. et adj.) (Église mononef, église à nef unique)
Église allongée d’ouest en est, sans coupole*, ne comportant qu’une nef*.
Se distingue de la basilique*, elle aussi allongée et sans coupole, mais qui a toujours trois ou cinq nefs (en Arménie, seulement trois nefs).
Kourtan, église mononef (c. VIe-VIIe s.). Plan d’après Mourad Hasratian 2000, p. 105.
Կուրթան, միանավ եկ. (մոտ 6-7-րդ դդ.):
Հատակագիծը՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ., էջ 105):
Monophysite
Ont été traditionnellement qualifiées de monophysites les Églises orientales (syrienne, copte, arménienne, éthiopienne) ayant rejeté le dogme de Chalcédoine sur les deux natures du Christ. Elles ont pour cela longtemps été jugées hérétiques par l’Église grecque orthodoxe et par l’Église catholique romaine.
Voir aussi : Miaphysite
Միաբնակ
Տե՛ս Miaphysite
Monument crucifère à colonne (= Monument à colonne crucifère)
Monument vertical, d’environ deux à quatre mètres de hauteur, composé d’éléments de pierre taillés, superposés et encastrés les uns dans les autres. On n’en connaît pas d’exemple entièrement conservé, mais quelques représentations et les fragments qui nous sont parvenus permettent de reconstituer, de bas en haut, la structure suivante : un piédestal* à gradins, une base* cubique, un fût* de colonne* cylindrique ou octogonal, un chapiteau* et une croix de pierre.
On s’accorde à dater ces monuments de la période paléochrétienne (IVe-VIe s.).
Le monument crucifère à colonne était probablement destiné à glorifier la croix et peut être à marquer le caractère sacré de l’espace qui l’entourait, tout en le protégeant. Il est proche de la catégorie des monuments crucifères à stèle quadrilatérale*, mais est moins répandu et pas ou très peu décoré.
Des monuments analogues s’observent dans d’autres pays du monde chrétien et sont appelés « croix monumentale* ». La Croix de Saint-Zénobe à Florence (XIIIe-XIVe s.) en est un exemple.
monument crucifère à stèle quadrilatérale – մեկ եզր է
croix monumentale – մեկ եզր է
Erevan, Avan, monument à colonne originellement (probablement) crucifère (c. IVe-VIe s.). Les fragments conservés ont été recollés.
Երևան, Ավան, հավանաբար սկզբնապես խաչակիր սյունով հուշարձան (մոտ 4-6-րդ դդ.): Պահպանված հատվածները վերականգնվել են:
Florence (Italie), croix de saint Zénobe (XIIIe-XIVe s.), « Croix monumentale » rappelant le monument crucifère à colonne d’Arménie.
Photo en ligne Sailko/Wikipedia.
Ֆլորենցիա (Իտալիա), Ս. Զենոբիուսի խաչ (13-14-րդ դդ.)՝ հայկական խաչակիր սյունով հուշարձան հիշեցնող «կոթողային խաչ»:
Առցանց լուս.՝ Sailko/Վիկիպեդիա:
Խաչակիր սյունով հուշարձան
Մոտ երկուսից չորս մետր բարձրությամբ ուղղահայաց հուշարձան՝ կազմված մեկը մյուսի վրա դրված և իրար ագուցված, տաշած քարե տարրերից: Նման հուշարձանի ամբողջական պահպանված օրինակ հայտնի չէ: Սակայն մեզ հասած մի քանի պատկերները և բեկորները թույլ են տալիս վերականգնել վարից վեր հետևյալ կառուցվածքը՝ աստիճանավոր պատվանդան*, խորանարդաձև խարիսխ*, սյան* գլանաձև կամ ութանիստ բուն*, խոյակ* և քարե խաչ:
Այս հուշարձանները թվագրվում են մոտավորապես վաղ քրիստոնեական շրջանով (4-6-րդ դդ.):
Հավանաբար խաչակիր սյունով հուշարձանը կոչված է եղել խաչը փառաբանելու, ինչպես նաև տվյալ տարածքը պաշտպանելու և դրա սրբազան բնույթը շեշտելու։ Այս տեսակ հուշարձանը նման է քառանիստ կոթողով խաչակիր հուշարձանին*, սակայն վերջինիս համեմատ շատ ավելի քիչ է տարածված և գրեթե զարդարված չէ:
Նմանատիպ հուշարձաններ հանդիպում են նաև քրիստոնյա աշխարհի այլ երկրներում և կոչվում են «կոթողային խաչ*», օրինակ՝ Սուրբ Զենոբիուսի խաչը Ֆլորենցիայում (13-14-րդ դդ.):
խաչակիր քառակող կոթողով հուշարձան – մեկ եզր է
կոթողային խաչ – մեկ եզր է
Ochakan, monument à colonne originellement (probablement) crucifère (c. IVe-VIe s.). La majeure partie du haut piédestal a été reconstituée.
Օշական, հավանաբար սկզբնապես խաչակիր սյունով հուշարձան (մոտ 4-6-րդ դդ.): Բարձր պատվանդանի հիմնական մասը վերականգնված է:
Monument crucifère à stèle quadrilatérale (= Monument à stèle quadrilatérale crucifère)
Monument vertical d’environ deux à six mètres de hauteur, composé d’éléments de pierre taillés, superposés et emboîtés les uns dans les autres. Il ne s’en est pas conservé d’exemple entier, mais quelques représentations et les nombreux fragments qui nous sont parvenus permettent de reconstituer la structure suivante, de bas en haut :
a) un piédestal* à gradins,
b) une base* cubique, généralement sculptée,
c) une stèle quadrilatérale*, à section horizontale carrée ou rectangulaire, sculptée sur une, trois ou les quatre faces,
d) un chapiteau* ou pseudo-chapiteau (= partie supérieure de la stèle sculptée en forme de chapiteau),
e) parfois un “porte-croix” (= élément intermédiaire entre le chapiteau et la croix de pierre, souvent en forme d՛église ou de baldaquin),
f) une petite croix de pierre (croix aux bras dégagés).
Les nombreux fragments conservés montrent qu’il a existé plusieurs centaines de monuments de ce genre en Arménie et en Ibérie (Géorgie centrale et orientale). Comme l’attestent divers indices stylistiques et épigraphiques, ces monuments peuvent être datés, dans leur grande majorité, de la période paléochrétienne* et de l’Âge d’or* (Ve-VIIe s.). Néanmoins, le type a sans doute subsisté jusqu’après la domination arabe, avant d’être supplanté, en Arménie, par le khatchkar*.
Ce type de monument était généralement érigé près d’églises et de chapelles* et sans doute lié à des pratiques cultuelles et liturgiques. Il était destiné probablement avant tout à glorifier la croix. On peut aussi supposer qu’il avait, dans certains cas, une fonction mémoriale et funéraire.
Le monument crucifère à stèle quadrilatérale portait, en particulier sur sa base et sa stèle, un décor sculpté varié comportant des motifs* tant figurés qu’ornementaux, parmi lesquels figurait souvent la croix.
Le monument crucifère à stèle quadrilatérale est proche du monument crucifère à colonne* de l’Arménie paléochrétienne. Ce dernier était cependant moins répandu que lui et peu ou pas décoré.
On peut aussi le mettre plus généralement en parallèle avec un type de monument crucifère présent dans l’Europe médiévale et appelé « Croix monumentale* ».
On trouve en particulier en Irlande des structures assez comparables datées des IXe-XIe s. et appelées High Cross (Haute croix).
stèle quadrilatérale – մեկ եզր է
monument crucifère à colonne – մեկ եզր է
croix monumentale – մեկ եզր է
Talin, chapelle Ste-Mère de Dieu (VIIe s.). Monument crucifère à stèle quadrilatérale (c. VIIe s.) dont la base et une partie de la stèle sont conservés, tandis que le piédestal a été reconstitué.
Թալին, Ս. Աստվածածին մատուռ (7-րդ դ.): Քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձան (մոտ 7-րդ դ.), որից պահպանվել են խարիսխն ու կոթողի մի մասը, իսկ պատվանդանը վերակառուցված է:
Les composantes d’un monument crucifère à stèle quadrilatérale.
Schéma Sipana Tchakerian.
Քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձանի բաղադրիչները:
Պարզանկար՝ Սիփանա Չաքրեան:
Tsalka (sud de la Géorgie), chapelle mononef d’Édzani (c. VIe s.), face extérieure de l’abside. Bas-relief donnant une représentation complète d’un monument crucifère à stèle quadrilatérale.
Ցալկա (Վրաստանի հվ.), Էձանիի միանավ մատուռ (մոտ 6-րդ դ.), խորանի արտաքին երես: Ցածրաքանդակ՝ քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձանի ամբողջական պատկերով:
Gogaran, église mononef (c. Ve-VIe s.). Monument crucifère à stèle quadrilatérale reconstitué (2007) à partir de fragments trouvés sur le site et provenant de divers monuments (c. VIe-VIIe s.).
Գոգարան, միանավ եկ. (մոտ 5-6-րդ դդ.): Քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձան՝ վերակազմված (2007 թ.) տեղում հայտնաբերված տարբեր հուշարձանների բեկորներից (մոտ 6-7-րդ դդ.):
Քառակող (քառանիստ) կոթողով խաչակիր հուշարձան (Խաչակիր հուշարձան քառակող (քառանիստ) կոթողով)
Մոտ երկուսից վեց մետր բարձրությամբ ուղղահայաց հուշարձան՝ կազմված մեկը մյուսի վրա դրված և իրար ագուցված, տաշած քարե տարրերից: Նման հուշարձանի ամբողջական օրինակ չի պահպանվել, սակայն մեզ հասած մի քանի պատկերները և բամաթիվ բեկորները թույլ են տալիս վերականգնել վարից վեր հետևյալ կառուցվածքը՝
ա) աստիճանավոր պատվանդան*,
բ) սովորաբար քանդակազարդ խորանարդաձև խարիսխ*,
գ) քառակուսի կամ ուղղանկյուն հորիզոնական հատույթով քառակող (քառանիստ) կոթող*՝ մեկ, երեք կամ չորս քանդակազարդ երեսով,
դ) խոյակ* կամ կոթողի՝ խոյակի ձևով քանդակված վերին մաս,
ե) երբեմն «խաչակալ» (միջանկյալ տարր խոյակի և քարե խաչի միջև՝ հաճախ եկեղեցու կամ ամպհովանու նման),
զ) փոքր քարե խաչ (փոքր թևավոր խաչ):
Պահպանված բազմաթիվ բեկորներն ապացուցում են, որ հարյուրավոր այդպիսի հուշարձաններ են գոյություն ունեցել Հայաստանում և Վիրքում (կենտրոնական և արևելյան Վրաստան): Ինչպես վկայում են զանազան ոճական և վիմագրական ցուցիչները, այս հուշարձանների գերակշռող մեծամասնությունը կարելի է թվագրել վաղ քրիստոնեական* և ոսկեդարյան* ժամանակաշրջաններով (5-7-րդ դդ.): Հավանական է սակայն, որ այս տեսակը գոյատևել է մինչև արաբական տիրապետության ավարտը, երբ Հայաստանում դրա փոխարեն ստեղծվել է խաչքարը*:
Այս տեսակ հուշարձանը սովորաբար կանգնեցվել է եկեղեցիների ու մատուռների* հարևանությամբ և հավանաբար կապված է եղել պաշտամունքային ու ծիսական կարգերի հետ: Ամենայն հավանականությամբ այն առաջին հերթին կոչված է եղել փառաբանելու խաչը: Կարելի է նաև ենթադրել, որ որոշ դեպքերում ունեցել է հուշային և մահարձանային գործառույթ:
Քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձանի (հատկապես դրա խարսխի և կոթողի) վրա քանդակված էին պատկերային և զարդային բազմազան թեմաներ*, հաճախ՝ խաչ։
Հայաստանում քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձանը նման է վաղ քրիստոնեական շրջանի խաչակիր սյունով հուշարձանին*, որը, սակայն, պակաս տարածված էր և գրեթե զուրկ էր զարդարանքից:
Կարելի է զուգահեռներ անցկացնել նաև քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձանի և միջնադարյան Եվրոպայում առկա «կոթողային խաչ*» կոչվող հուշարձանների միջև։
Մասնավորապես Իռլանդիայում կան 9-11-րդ դդ. թվագրվող և High Cross (բարձր խաչ) կոչվող կառույցներ, որոնք մասամբ նման են հայկական և վրացական քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձանին։
քառակող (քառանիստ) կոթող – մեկ եզր է
խաչակիր սյունով հուշարձան – մեկ եզր է
կոթողային խաչ – մեկ եզր է
Kells (Irlande), croix de St Patrick (Xe s.). « Haute croix » rappelant en partie les monuments crucifères arméniens et géorgiens à stèle quadrilatérale.
Photo Peter Harbison 1998, p. 189, fig. 121.
Քելզ (Իռլանդիա), Ս. Պատրիկի խաչ (10-րդ դ.): Հայկական և վրացական քառակող կոթողով խաչակիր հուշարձան հիշեցնող «բարձր խաչ»:
Լուս.՝ Պիտեր Հարբիսոն (1998 թ., էջ 189, նկ. 121.):
Mortaise (n. f.)
Cavité creusée dans une base* pour que le tenon* d’un élément vertical puisse y être fixé.
Pratiqué déjà pour les stèles* de l’Antiquité, ce principe était appliqué dans les monuments crucifères à colonne ou à stèle* des premiers siècles chrétiens et du haut Moyen Âge.
La mortaise permettait qu’une stèle quadrilatérale* ou une colonne* soit ancrée dans la base qui surmontait son piédestal*.
Le même procédé s’emploie, à partir du IXe s., pour la fixation du khatchkar* sur sa base.
monuments crucifères à colonne ou à stèle – մեկ եզր է: Հղում դեպի Monument crucifère à colonne
Mortaise et tenon. Dessin.
Թորիծ ու բութակ: Գծանկար:
Թորիծ
Խարսխի* մեջ փորված խոռոչ, որտեղ ամրացվում է ուղղահայաց տարրի բութակը*։
Թործի միջոցով ամրացնելու սկզբունքը հայտնի է դեռ անտիկ շրջանից և շարունակել է կիրառվել վաղքրիստոնեական* ու վաղմիջնադարյան խաչակիր սյունով կամ կոթողով հուշարձանների* համար։
Թործի միջոցով քառակող կոթողը* կամ սյունն* ագուցվում է պատվանդանին* դրված խարսխի մեջ։
Նույն եղանակով էլ 9-րդ դարից սկսած խաչքարն* է կանգնեցվում իր խարսխին։
Խաչակիր սյունով կամ կոթողով հուշարձան – մեկ եզր է: Հղում դեպի Խաչակիր սյունով հուշարձան
Monastère de Mechkavank, khatchkar (1652) dressé sur sa base en partie brisée. Mortaise partiellement conservée, dans laquelle le tenon du khatchkar est encastré.
Photo Zavèn Sargsian.
Մշկավանք, խաչքար (1652 թ.)՝ կանգնեցված մասամբ կոտրված խարսխի վրա: Մասամբ պահպանված թորիծ, որի մեջ ագուցված է խաչքարի բութակը:
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:
Mortier
Mélange d’argile ou de chaux*, et de sable, délayé dans l’eau, qui sert de liant* entre les éléments formant le blocage* (le noyau) des murs.
Le mortier existe depuis des temps reculés. Durant l’Antiquité classique, à Rome comme en Arménie, on utilisait surtout le mortier d’argile.
Vers le Ier siècle avant J.-C., le mortier de chaux* a fait son apparition et s’est révélé plus solide. En Arménie, il a été utilisé à Tigranocerte/Tigranakert d’Artsakh (Ier s. av. J.-C.) et au temple de Garni (Ier s. ap. J.-C.). Depuis le IVe s. il s’emploie dans l’architecture de l’Arménie chrétienne.
Entre les parements* qui délimitent le coffrage* de la maçonnerie*, on place des moellons* et du gravier* sur lesquels on coule le mortier, et l’on y enfonce éventuellement des éclats de pierre.
Grâce à leur porosité, les pierres volcaniques utilisées tant dans le blocage que pour le coffrage absorbent le mortier et, si les proportions sont respectées, l’ensemble s’unit très solidement en une sorte de monolithe.
Շաղախ
Ջրով բացված կավի կամ կրի* և ավազի խառնուրդ, որն օգտագործվում է որպես կապակցանյութ* պատերի լիցքը* (միջուկը) կազմող տարրերի միջև:
Շաղախը գոյություն ունի վաղընջական ժամանակներից: Անտիկ շրջանում ինչպես Հռոմում, այնպես էլ Հայաստանում հիմնականում օգտագործվում էր կավով շաղախը:
Ք.ա. մոտավորապես 1-ին դարում ստեղծվել է կրաշաղախը*, որն ավելի ամուր է: Հայաստանում այն կիրառվել է Արցախի Տիգրանակերտում (Ք.ա. 1-ին դ.) և Գառնիի տաճարում (Ք.հ. 1-ին դ.): 4-րդ դարից սկսած գործածվում է քրիստոնյա Հայաստանի ճարտարապետության մեջ:
Որմածքի* կաղապարամածը* կազմող երեսպատումների* միջև լցնում են մանրաքարեր* ու խճաքար* և վրան ավելացնում շաղախը, հարկ եղած դեպքում՝ նաև քարաբեկորներ։
Թե՛ կաղապարամածի, թե՛ լիցքի մեջ օգտագործվող հրաբխային քարերը ծակոտկենության շնորհիվ ներծծում են շաղախը և, եթե չափաքանակները ճիշտ են, շատ ամուր միանում են ու համարյա միակտուր զանգված կազմում:
Mortier de chaux
Mélange de chaux*, de sable et d’eau qui sert à lier les éléments formant le blocage des murs.
S’emploie depuis le IVe s. jusqu’à nos jours dans l’architecture arménienne.
Voir aussi : Mortier
Կրաշաղախ
Կրի*, ավազի և ջրի խառնուրդ, որն օգտագործվում է որպես կապակցանյութ* պատերի լիցքի* տարրերը միացնելու համար:
4-րդ դարից սկսած մինչ օրս կիրառվում է հայ ճարատարապետության մեջ:
Տե՛ս նաև Շաղախ
Mosaïque
Assemblage de petites pierres grosso modo cubiques et multicolores (dites « tesselles »), fixées par un liant* à chaux*, formant un ou plusieurs motifs* ou compositions figurées. De tels panneaux sont destinés à décorer les pavements* et les faces intérieures des murs.
Des portions notables de mosaïques subsistent en Arménie de la période préchrétienne (Artachat, Garni). Cet art s’est maintenu après l’adoption du christianisme, jusqu’au VIIe s. inclus (Dvin, Etchmiadzine, Zvartnots), mais seuls d’infimes vestiges nous en sont parvenus.
En revanche, plusieurs mosaïques de pavement des premiers siècles chrétiens, à grandes compositions et à inscriptions* arméniennes, sont conservées à Jérusalem dans d’anciens lieux de culte arméniens.
Artachat, capitale de l’Arménie (IIe-Ier s. av. J.-C.). Vestiges de thermes, fragments de mosaïques de pavement à motifs ornementaux.
Photo Zhores Khatchatrian.
Արտաշատ, Հայաստանի մայրաքաղաք (Ք.ա. 2-րդ-1-ին դդ.): Բաղնիքների մնացորդներ, սալարկային խճանկարների հատվածներ զարդանկարներով:
Լուս.՝ Ժորես Խաչատրյան:
Խճանկար
Նախշերից* կամ պատկերներից կազմված զարդարանք՝ պատրաստված փոքր, բազմերանգ, քիչ թե շատ խորանարդաձև, կրային* կապակցանյութով* ամրացված քարերից։ Խճանկարով զարդարում են սալահատակները և պատերի ներքին երեսները։
Հայաստանի նախաքրիստոնեական հնավայրերում (Արտաշատ, Գառնի) պահպանվել են խճանկարի արժեքավոր հատվածներ: Այս արվեստը շարունակել է կիրառվել քրիստոնեության ընդունումից հետո՝ մինչև 7-րդ դ. ներառյալ (Դվին, Էջմիածին, Զվարթնոց), սակայն միայն աննշան բեկորներ են մեզ հասել:
Փոխարենը հայերեն արձանագրություններով* լայնածավալ վաղ քրիստոնեական խճանկարներ են պահպանվել Երուսաղեմի հին հայկական պաշտամունքային վայրերի սալահատակներին:
Jérusalem, quartier Mousrara/Moracha, près de la porte de Damas, chapelle funéraire Saint-Polyeucte. Mosaïque de pavement (Ve-VIe s.) décorée d’un vaste réseau de rinceaux dans lesquels de nombreux oiseaux sont figurés, qui symbolise certainement le paradis. En haut de la mosaïque figure l’une des plus anciennes inscriptions arméniennes : « En mémoire et pour le salut de tous les Arméniens dont le Seigneur connaît les noms ».
Cette mosaïque a été récemment transférée dans le musée rénové du Patriarcat arménien de Jérusalem (réouvert le 23/10/2022).
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Երուսաղեմ, Մուսրարա/Մորաշա թաղամաս, Դամասկոսի դարպասի մոտ, Ս. Պողիկտոս դամբանական մատուռ: Սալարկային խճանկար (5-6-րդ դդ.)՝ զարդարված գալարների ընդարձակ ցանցով, որտեղ բազմաթիվ թռչուններ են պատկերված, և որը հավանաբար խորհրդանշում է դրախտը: Խճանկարի վերևում հայերեն վաղագույն արձանագրություններից մեկն է՝ «Վասն յիշատակի եւ փրկութեան ամենայն հայոց, զորոց զանուանս Տ(է)ր գիտէ»:
Վերջերս խճանկարը տեղափոխվել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության վերանորոգված թանգարան (վերաբացված 23/10/2022-ին):
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Motif (Ornement, unité ornementale)
Unité ornementale isolée ou répétée. S’emploie souvent dans les bandes sculptées*.
(Le terme « Motif » a d’autres significations, notamment celle de sujet d’une composition décorative, qui est examinée dans une autre notice du présent glossaire.)
bande sculptée – մեկ եզր է
Pachvatzk/Pachvank (Vaspourakan, actuelle Turquie, rive sud-ouest du lac de Van, village de Paşa Elmalı), égl. des Quarante Martyrs (c. VIe s.). Imposte aujourd’hui brisée du pilier engagé nord-ouest. Motif des rubans attachés à la tête et aux pattes de l’aigle (ou paon). Emprunté sans doute à l’art sassanide, le motif des rubans de prestige s’observe assez souvent dans la sculpture arménienne paléochrétienne et médiévale. Il souligne probablement la valeur sacrée des images.
Photos Chantal Hotellier et Zavèn Sargsian, assemblées.
Պաշվածք/Պաշվանք (Վասպուրական, այժմ՝ Թուրքիա, Վանալճի հվ.-ամ. ափ, Փաշա Էլմալը գյուղ), Քառասուն Մանկանց եկ. (մոտ 6-րդ դ.): Հս.-ամ. որմնամույթի որմնախոյակ (այժմ կոտրված): Զարդատարր՝ արծվի (կամ սիրամարգի) գլխին և թաթերին կապված երկուական ժապավենների տեսքով: Հավանաբար սասանյան արվեստից փոխառված զույգ զարդը առկա է վաղ քրիստոնեական և միջնադայան հայկական քանդակագործության մեջ: Ամենայն հավանականությամբ այն ընդգծում է պատկերների հոգևոր արժեքը։
Համակցված լուսանկարներ՝ Շանտալ Օտելյե և Զավեն Սարգսյան:
Զարդ (Նախշ, զարդատարր)
Առանձին կամ կրկնվող զարդային միավոր: Հաճախ գործածվում է քանդակված երիզներում*:
քանդակված երիզ – մեկ եզր է
Motif (Sujet, thème, scène)
Thème d’une composition décorative, souvent figuré, parfois ornemental.
(Le terme « Motif » a d’autres significations, notamment celle d’ornement* séparé, qui est examinée dans une autre notice.)
Erevan, Musée d’Histoire de l’Arménie, stèle quadrilatérale sur sa base (c. Ve-VIe s.) provenant de Haritj. Le motif sculpté sur la base est : « Daniel dans la fosse aux lions », symbole (allégorie) de la protection que Dieu accorde aux croyants.
Photo Musée d’Histoire de l’Arménie.
Թեմա (Տեսարան, սյուժե, մոտիվ)
Գեղազարդային հորինվածքի տեսարան՝ հաճախ պատկերային, երբեմն՝ զարդային:
Երևան, Հայաստանի պատմության թանգարան, Հառիճից բերված քառակող կոթող՝ իր խարսխի վրա (մոտ 5-6-րդ դդ.): Խարսխի վրա քանդակված է «Դանիելը առյուծների գբում» թեման, որը խորհրդանշում է Աստծու ցուցաբերած օգնությունը հավատացյալներին։
Լուս.՝ Հայաստանի պատմության թանգարան:
Moulure (n. f.)
Ornement* linéaire sculpté, allongé, à profil* constant.
Լa moulure est constituée d’une ou de plusieurs bandes saillantes et/ou en retrait, convexes, concaves et/ou en forme de planchette (tablette).
Parmi les moulures les plus fréquentes on peut citer : l’astragale* (ou baguette), le boudin* (ou tore), le cavet*, la gorge*, le listel*, la scotie*.
La moulure ou le corps (la série) de moulures orne les formes architecturales d’un édifice : chambranle* de porte ou de fenêtre, base* et/ou chapiteau* de colonne*, base ou imposte* de pilastre*, arcature aveugle*, corniche*…
Son apparence en coupe verticale est appelée « profil ». L’ensemble de son traitement (proportions, rythme et profil) est appelé « modénature* ».
Achtarak, basilique dite Tziranavor (c. VIe s.), angle nord-ouest de l’abside. Deux impostes en parallélépipède évasé sobrement ornées. Trois moulures se succèdent de haut en bas : tablette d’abaque, cavet (faiblement marqué) et astragale.
Աշտարակ, Ծիրանավոր կոչված բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), խորանի հս.-ամ. անկյուն: Լայնացող զուգահեռանիստաձև երկու որմնախոյակ՝ համեստ զարդարանքով:
Վերից վար իրար հաջորդում են երեք տրամատ՝ թակաղակի տախտակ, կորդակ (թույլ արտահայտված կորությամբ) և գլանաձող:
Տրամատ
Երկարաձիգ գծային քանդակված զարդ*՝ շարունակական եզրագծով*:
Բաղկացած է մեկ կամ մի քանի ցցուն և/կամ ներս ընկած, կորնթարդ, գոգավոր և/կամ տախտակաձև ժապավենից:
Ամենահաճախ հանդիպող տրամատներից են գլանաձողը*, գլանը* (կամ գլանիկը), կորդակը*, փորակը*, ելուստազոլը* և սկոցիան*:
Տրամատը կամ տրամատների շարքը զարդարում են կառույցի ճարտարապետական տարրերը՝ դռան կամ լուսամուտի պարակալը*, սյան* խարիսխը* և/կամ խոյակը*, որմնամույթի* խարիսխը կամ որմնախոյակը*, խուլ կամարաշարը*, քիվը* և այլն։
Տրամատի ուղղահայաց կտրվածքի ուրվագիծը կոչվում է «եզրագիծ»: Իսկ ընդհանուր մշակումը (համամասնությունները, կշռույթը և եզրագիծը) կոչվում է «զարդամշակում*»:
Mouluré (part. passé = adj.)
Orné de moulure(s)*, traité comme un ornement* linéaire, avec possible combinaison de profils* en saillie, en retrait et/ou plat.
Տրամատված, տրամատավոր
Մեկ կամ մի քանի տրամատով* զարդարված՝ գծային զարդի* նման մշակված, ցցուն, ներս ընկած կամ հարթ եզրագծերի* հնարավոր համադրմամբ:
Moyen Âge (= Période médiévale)
On considère généralement qu’en Arménie le Moyen Âge (= la période médiévale) a duré de la renaissance postarabe (fin du IXe s.) jusqu’au début des temps modernes (de la période moderne) (XVIIe s.).
Cette longue époque comprend trois périodes dont les deux premières sont très propices à la création architecturale et artistique :
a) la période des royaumes (fin IXe-1e moitié XIe s.), qui prend fin avec l’invasion des Turcs seldjoukides ;
b) la période des féodalités (fin XIIe-1e moitié XIVe s.) qui s’achève avec les graves désordres de la fin de la domination mongole.
Vient ensuite la période sombre des campagnes de Tamerlan, des dominations turkmènes et des guerres turco-persanes (fin XIVe – 1639), très défavorable à la création.
Միջնադար (= Միջին դարեր)
Ժամանակաշրջան, որը Հայաստանում տևել է հետարաբական վերածննդից (9-րդ դ. վերջ) մինչև Նոր ժամանակներ (17-րդ դ. սկիզբ):
Այս երկար ժամանակահատվածն ընդգրկում է երեք շրջան, որոնցից առաջին երկուսը շատ բարենպաստ են եղել ճարտարապետական և գեղարվեստական ստեղծագործ մտքի դրսևորման համար՝
ա) թագավորությունների ժամանակաշրջան (9-րդ դ. վերջ-11-րդ դ. 1-ին կես), որն ավարտվում է սելջուկ թուրքերի ներխուժմամբ:
բ) ավատատիրական ժամանակաշրջան (12-րդ դ. վերջ-14-րդ դ. 1-ին կես), որն ավարտվում է մոնղոլական լծի վերջին տարիների քաոսային վիճակով:
Այնուհետև գալիս է Լենկ-Թեմուրի արշավանքների, թուրքմենական տիրապետության և թուրք-պարսկական պատերազմների մռայլ դարաշրջանը (14-րդ դ. վերջ–1639 թ.), որը շատ անբարենպաստ էր ստեղծագործելու համար։
Mur diaphragme
Mur posé sur un arc* transversal (perpendiculaire à l’axe longitudinal de l’édifice) et destiné généralement à soutenir un plafond.
Forme rare en Arménie.
Voir aussi : Arc diaphragme
Monastère de Horomos, jamatoun (1038). Murs et arcs diaphragmes portant l’un des plafonds angulaires.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Հոռոմոս վանք, ժամատուն (1038 թ.): Կամարանիստ միջնորմներ և միջնորմակիր կամարներ անկյունային առաստաղներից մեկի տակ:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Կամարանիստ միջնորմ
Պատ՝ հենված լայնակի (կառույցի երկայնական առանցքը հատող) կամարի վրա։ Սովորաբար կրում է առաստաղը։
Հայաստանում քիչ է հանդիպում։
Տե՛ս նաև Միջնորմակիր կամար
Mur pignon
Façade ou portion de façade qui s’achève en pignon*.
Correspond aux façades ouest et est des mononefs* et des basiliques* trinefs*, ainsi qu’aux quatre façades des bras d’églises en croix libre* ou inscrite*.
Monastère d’Amaras, Artsakh, basilique (1858), vue sud-est. Mur pignon (façade est).
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Ամարաս վանք, Արցախ, բազիլիկ (1858 թ.), տեսքը հվ.-ալ.-ից: Ճակտոնապատ (ալ. ճակատ):
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Ճակտոնապատ
Ճակատ կամ ճակատի հատված՝ ծածկված երկլանջ ճակտոնով*:
Ճակտոնապատեր են միանավ* եկեղեցիների ու եռանավ* բազիլիկների* ամ. և ալ. ճակատները, ինչպես նաև ազատ խաչ* կամ ներգծված խաչ* տիպի եկեղեցիների թևերի ճակատները:
Monastère de Gandzassar, Artsakh, égl. St-Jean-Baptiste (1216-1238), vue du sud-est. Murs pignons des façades sud et est.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Գանձասար վանք, Արցախ, Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկ. (1216-1238 թթ.), տեսքը հվ.-ալ.-ից: Հվ. և ալ. ճակատների ճակտոնապատերը:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան: