Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale
Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան
K
Khatchkar
Terme composé des noms khatch = croix et kar = pierre.
Plaque (stèle*) en pierre de forme arquée ou rectangulaire, sculptée d’une ou plusieurs croix. Généralement de taille humaine ou légèrement supérieure, le khatchkar est en principe fixé sur une base*, elle-même parfois dressée sur un piédestal*.
Il a la même orientation* qu’une église. Sa face sculptée étant tournée vers l’ouest, le fidèle qui se tient devant elle regarde vers l’est, comme lorsque, dans l’église, il se tient devant le maître-autel*.
Comme l’indiquent les inscriptions* qui y sont gravées, sa fonction est mémorielle et le plus souvent funéraire.
Le khatchkar est un type de monument propre à l’Arménie. Il y est apparu dans la deuxième moitié du IXe s., sans doute inspiré d’images victorieuses de la croix latine* répandues à Byzance, notamment sur les monnaies des VIe-VIIe s. Il s’est dès lors propagé à travers le pays et il s’en compte aujourd’hui plusieurs dizaines de milliers.
Croix latine – մի եզր է
Il est emblématique de la christologie non-chalcédonienne* de l’Église arménienne*, car le Christ n’y est jamais montré crucifié ; au contraire, la croix, arbre de vie, entourée de motifs* végétaux et d’entrelacs* sans début ni fin, est symbole de victoire sur la mort. Un arc* est souvent placé au-dessus de la croix, image probable de la porte ouvrant la voie vers le salut, suivant les paroles du Christ rapportées dans l’évangile de Jean (« Je suis la porte… » — Jean, 10, 9).
Église arménienne – մի եզր է
Aux IXe-Xe s., la plaque, arquée ou ovale, a un décor sobre qui se détache sur un fond nu. Deux amples feuilles courbées en S poussent du pied de la croix dont les bras ont une boule unique à chaque extrémité.
Au XIe s., la plaque acquiert une forme rectangulaire et ses bords élargis se couvrent d’ornements*. Les extrémités des bras de la croix prennent une forme tréflée.
Les khatchkars des XIIIe-XIVe s. se distinguent par une ornementation luxuriante évoquant la broderie, d’une grande sophistication, où dominent des motifs communs avec l’art islamique* : arabesques* fouillées, entrelacs* complexes, rangs d’étoiles à huit pointes. Aux extrémités des bras de la croix, la pointe bourgeonnée du trèfle confirme que la croix est source de vie. Sous la croix, le large médaillon, généralement traité avec une grande finesse, révèle, par sa forme parfois bombée, son origine iconographique et sémantique : la sphère de l’universalité.
art islamique – մի եզր է: Հղում
դեպի « Syncrétisme arméno… »
À la fin du XVIe et au tout début du XVIIe s., les milliers de khatchkars de Djoulfa se distinguaient par une série de traits particuliers : leurs proportions élancées, la haute niche en accolade* autour de la croix (et son caractère iranisant), les images du Christ-Dieu trônant au-dessus de la composition et du défunt en cavalier à son pied.
Conservées jusqu’à la fin du XXe s. dans le cimetière de Djoulfa, aujourd’hui en territoire azerbaïdjanais, ces innombrables stèles* étaient les témoins de l’essor de cette opulente ville arménienne sur l’Araxe, avant la déportation de sa population en Iran en 1604-1605. Elles ont été détruites par les autorités azerbaïdjanaises entre 1998 et 2005.
accolade – հղում
դեպի Arc en accolade
Il existe diverses variantes de khatchkar. L’une d’elles est de petite taille, à décor simplifié, encastrée dans les façades et même les murs intérieurs des églises et d’autres bâtiments. Cette catégorie est particulièrement répandue dans la diaspora. Alors que les khatchkars « monumentaux » de la métropole sont généralement en tuf, les petites et fines plaques murales de la diaspora sont souvent en marbre.
Djoulfa, cimetière, khatchkar (1602), actuellement à Étchmiadzine.
Ջուղա, գերեզմանոց, խաչքար (1602 թ.), այժմ Էջմիածնում:
Médaillons (1) et monnaies des empereurs byzantins Tibère II (VIe s.) (2) et Héraclius (VIIe s.) (3). La Croix sur sphère et piédestal, symbole de victoire, a remplacé la déesse antique de la victoire Niké, qui surmontait l’orbe impériale.
(1) D’après Étienne Coche de la Ferté, L’art de Byzance, Paris, 1981, p. 438, fig. 600-601.
(2) D’après les catalogues des expositions Byzance. L’art byzantin dans les collections publiques françaises, Paris, 1992, p. 160, fig. 4 ; et
(3) Armenia sacra. Mémoire chrétienne des Arméniens, Paris, 2007, p. 102, n° 28.
Բյուզանդիայի Տիբերիոս Բ (6-րդ դ.) (1-2) և Հերակլ (7-րդ դ.) (3) կայսրերի մեդալիոններ և դրամներ: Խաչը՝ գնդի և պատվանդանի վրա բարձրացող հաղթանակի խորհրդանիշը, փոխարինել է հաղթանակի անտիկ աստվածուհի Նիկեին, որը կանգնած էր կայսերական գնդի վրա:
(1) Ըստ Էտյեն Կոշ դը լա Ֆերտեի, Բյուզանդական արվեստ (Փարիզ, 1981 թ., էջ 438, նկ. 600-601):
(2) Ըստ Byzance. L’art byzantin dans les collections publiques françaises (Փարիզ, 1992 թ., էջ 160, նկ. 4) ցուցահանդեսի և
(3) Armenia sacra. Mémoire chrétienne des Arméniens (Փարիզ, 2007 թ., էջ 102, N 28) ցուցահանդեսի կատալոգների:
Monastère de Makénots, khatchkar (c. IXe-Xe s.), actuellement à Étchmiadzine.
Մաքենոց վանք, խաչքար (մոտ 9-10-րդ դդ.), այժմ Էջմիածնում:
Monastère de Gochavank, chapelle St-Grégoire, faç. ouest, khatchkar (1291) œuvre du sculpteur Poghos (Paul).
Գոշավանք, Ս. Գրիգոր մատուռ, ամ. ճակատ, Պողոս քանդակագործի խաչքարը (1291 թ.):
Խաչքար
Կամարաձև կամ ուղղանկյուն քարե սալ (կոթող*), որի վրա քանդակված է մեկ կամ մի քանի խաչ: Խաչքարը սովորաբար լինում է մարդու հասակի կամ փոքր-ինչ ավելի բարձր։
Այն գրեթե միշտ ամրացված է խարսխին*, որն էլ իր հերթին երբեմն կանգնած է պատվանդանի* վրա:
Խաչքարը նույն ուղղվածությունն* ունի, ինչ եկեղեցիները: Նրա արևմտյան երեսը քանդակազարդ է, և խաչքարին նայելիս հայացքն ուղղվում է դեպի արևելք այնպես, ինչպես եկեղեցու ավագ խորանին* նայելիս։
Ինչպես վկայում են վրան փորագրված վիմագրերը*, խաչքարի գործառույթը հուշային է և ամենից հաճախ մահարձանային:
Խաչքարը Հայաստանին հատուկ հուշարձանի տեսակ է: Այն երևան է եկել 9-րդ դարի երկրոդ կեսին, ամենայն հավանականությամբ, բյուզանդական դրամների (6-7-րդ դդ.) վրայի լատինական խաչի հաղթական պատկերների օրինակով: Այնուհետև այն լայնորեն տարածվել է Հայաստանով մեկ՝ հասնելով տասնյակ հազարների։
լատինական խաչ – մի եզր է
Խաչքարը հայ եկեղեցու* ոչ- քաղկեդոնական* քրիստոսաբանության ամենաարտահայտիչ դրսևորումն է, քանի որ դրա վրա Քրիստոսը երբեք խաչված չի պատկերվում, ընդհակառակը՝ կենաց ծառ խաչը՝ բուսական զարդաձևերով* և սկիզբ ու վերջ չունեցող հյուսազարդերով* շրջապատված, մահվան դեմ հաղթանակի խորհրդանիշն է: Խաչի վերևում հաճախ կամար* է քանդակված, որը հավանաբար դեպի փրկություն տանող ճանապարհի դռան պատկերն է և հիշեցնում է Հովհաննեսի ավետարանում նշված Քրիստոսի խոսքերը՝ «Ես եմ դուռը…» (Հովհ. 10, 9):
հայկական եկեղեցի – մի եզր է
9-10-րդ դարերում խաչքարը կամարաձև կամ ձվաձև սալ է՝ հարթ մակերեսի վրա արված զուսպ զարդարանքով։ Խաչի ոտքից երկու մեծ S-աձև տերևներ են պատկերվում, իսկ խաչի թևերի յուրաքանչյուր ծայրին մեկական գունդ է պատկերված:
11-րդ դարում խաչքարը դառնում է ուղղանկյուն, իսկ եզրերը լայնանում են և ծածկվում զարդաքանդակներով*: Խաչաթևերի ծայրերը դառնում են եռատերև:
Զարդաքանդակ –
հղում դեպի Զարդ
13-14-րդ դարերի խաչքարերն առանձնանում են ճոխ, ասեղնագործություն հիշեցնող բարդ զարդարանքով, որում գերակշռում են իսլամական* արվեստի հետ ընդհանուր տարրերը՝ մանրակրկիտ արաբանախշերը*, բարդ հյուսազարդերը*, ութածայր աստղերի շարքերը: Խաչաթևերի ծայրերը զարդարող եռատերևի սրացող բողբոջը հավաստում է, որ խաչը կյանքի աղբյուր է: Խաչի տակ հաճախ նրբագեղորեն քանդակված է սկավառակ, որը երբեմն ուռուցիկ է, ինչը հուշում է նրա պատկերագրական ու իմաստային ծագումը․ այն ամենակալության գնդի պատկերն է:
իսլամական արվեստ – մի եզր է: Հղում
դեպի « Հայ-մահմեդական… »
16-րդ դարում և 17-րդ դարի ամենասկզբում Ջուղայի հազարավոր խաչքարերն առանձնանում էին մի շարք բնորոշ գծերով՝ սլացիկ համամասնություններ, խաչը պարուրող ցռուկաձև* կամարով բարձր խորշ* (որը սերում է պարսկական արվեստից), վերևում գահին բազմած Քրիստոս-Աստծու պատկերը, իսկ ներքևում՝ ձիավոր հանգուցյալինը:
Այդ բազմաթիվ կոթողները* պահպանվել էին Ջուղայի զերեզմանոցում (այժմ՝ Ադրբեջանի տարածքում) մինչև 20-րդ դարի վերջը և վկայում էին հայկական երբեմնի ծաղկուն քաղաքի վերելքի մասին մինչև բնակչության բռնագաղթը դեպի Պարսկաստան 1604-1605 թվերին: Դրանք ոչնչացվել են ադրբեջանական իշխանությունների կողմից 1998 — 2005 թթ. ընկած ժամանակահատվածում:
ցռուկաձև – հղում
դեպի Ցռուկաձև կամար
Գոյություն ունի խաչքարի մի քանի տարատեսակ: Դրանցից մեկը փոքր չափի է, պարզ հարդարանք ունի և դրվում է եկեղեցիների և այլ կառույցների ճակատների և նույնիսկ ներքին պատերի մեջ։ Այս տեսակը տարածված է հատկապես սփյուռքում: Ի տարբերություն Հայաստանի «կոթողային» խաչքարերի, որոնք հիմնականում տուֆից են՝ սփյուռքի փոքր ու բարակ որմնային սալերը հաճախ մարմարից են:
Lviv/Lvov, Ukraine, cathédrale Ste-Mère-de-Dieu, intérieur. Petit (20 x 13 cm) khatchkar en marbre (1441 ou 1449).
Լվիվ/Լվով, Ուկրաինա, Ս. Աստվածածին մայր տաճարի ներսը: Մարմարե փոքր (20 x 13 սմ) խաչքար (1441 թ. կամ 1449 թ.):
Krépis
Voir : Crépis
Գետնախարիսխ
Գետնախարիսխ