Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale
Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան
I
Imposte (n. f.)
1. Sens général : pierre saillante moulurée* qui surmonte le pied-droit* (piédroit) d’un portail* et sur laquelle s’appuie l’arc* de ce dernier.
2. Sens appliqué à l’architecture arménienne, employé dans le présent glossaire : chapiteau* engagé, c.-à-d. dont la partie postérieure est intégrée dans l’appareil* mural.
L’imposte couronne les appuis engagés*, les demi-colonnes*, les pieds-droits de portail. Elle porte généralement une ornementation sculptée.
appui engagé – մեկ եզր է
Basilique d’Érérouyk/Yérérouyk (c. VIe s.), angle nord de l’abside. Impostes en forme de parallélépipède évasé à décor de médaillon à croix pattée entre palmettes schématisées.
Երերույքի բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), խորանի հս. անկյուն: Լայնացող զուգահեռանիստի ձև ունեցող որմնախոյակներ, որոնց վրա քանդակված է սկավառակի մեջ լայնավարտ խաչ՝ պարզեցված արմավենիկների միջև:
Monastère de Sanahin, couloir voûté dit « Académie de Grigor Maguistros
Pahlavouni » (Xe s.). Impostes en forme de large parallélépipède, diversement moulurées.
Սանահին վանք, «Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու Կաճառ» կոչված թաղակապ միջանցք (10-րդ դ.): Լայն զուգահեռանիստի ձև ունեցող, զանազան տրամատներով որմնախոյակներ:
Որմնախոյակ
Խոյակ*, որի ետին կողմը որմնային շարվածքի* մաս է կազմում։
Որմնախոյակը պսակում է որմնամույթերն* ու որմնասյուները* (կիսասյուները) և սովորաբար քանդակազարդ է։
Monastère de Khetzkonk, église St-Serge (1024), face sud. Impostes composites d’un type fréquent au premier tiers du XIe s., dont l’ornementation, avec rang de petits cylindres en haut et paire de boules en bas, est inspirée des chapiteaux ioniques-arméniens du VIIe s.
Խծկոնք վանք, Ս. Սարգիս եկ. (1024 թ.), հվ. երես: 11-րդ դ. առաջին կեսում տարածված բաղադրյալ որմնախոյակների տեսակ, որոնց մշակումը՝ վերևում փոքր գլանների շարքով և ներքևում զույգ գնդերով, ներշնչված է 7-րդ դ. հոնիահայկական խոյակներից:
Inscription (d'un espace, d’un volume)
Action d’inscrire un espace ou un volume dans un cadre plus large et plus simple, qui masque de l’extérieur la diversité et la complexité des contours et de l’organisation spatiale interne.
Dans l’architecture ecclésiastique de l’Arménie médiévale, les compositions intérieurement cruciformes* ou rayonnantes* sont souvent inscrites dans une enveloppe parallélépipédique ou polygonale qui simplifie et uniformise leur silhouette. Empêchant souvent de percevoir la structure interne, cette inscription laisse une impression d’hermétisme, alors qu’il s’agit probablement au contraire d’un souci de clarté, d’efficacité dans la transmission du message principal.
Voir aussi : Croix inscrite, Croix inscrite à quatre appuis libres, Croix inscrite cloisonnée, Salle à coupole.
rayonnant – հղում դեպի Plan centré à coupole rayonnant
Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Gayané (années 630). Croix avec, aux croisements des deux bras, quatre appuis libres portant la coupole et avec, à l’est, deux sacristies.
Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Գայանե եկ. (630-ական թթ.): Խաչ, որի թևերի հատման տեղում կանգնած են չորս գմբեթակիր հենարանները: Արևելյան մասում տեղակայված են երկու ավանդատներ:
Zvartnots, cathédrale (milieu VIIe s.). Croix tétraconque entourée d’un déambulatoire annulaire délimité par un polygone à 32 faces. Cette inscription donnait à l’édifice, de l’extérieur, l’aspect d’une rotonde (sans doute pour évoquer le Saint-Sépulcre de Jérusalem).
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կես): Քառախորան խաչ, որը ներգծված է 32-անիստ բազմանկյունիով սահմանզատված օղակաձև ճեմասրահի մեջ: Այս ներգծումը կառույցին դրսից հաղորդում էր բոլորակի ձև (հավանաբար Երուսաղեմի Հարության տաճարը հիշեցնելու համար):
Divers plans en croix inscrite dans un périmètre rectangulaire, d’après Mourad Hasratian 2000, p. 317 (Sissian), 351 (Ste-Gayané), 164 (Aroutj).
Ուղղանկյուն պարագծի մեջ ներգծված խաչով տարբեր հատակագծեր, ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ., էջ 317 (Սիսիան), էջ 351 (Ս. Գայանե), էջ 164 (Արուճ)):
Sissian, égl. St-Grégoire l’Illuminateur (années 670-680). Croix rendue rayonnante : plan complexe en carré tétraconque à niches diagonales qui conduisent à quatre sacristies. Les paires de niches dièdres rendent lisibles de l’extérieur l’articulation interne.
Սիսիան, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկ. (670-680-ական թթ.): Ճառագայթաձև դարձրած խաչ բարդ հատակագծով՝ քառախորան քառակուսի անկյունագծային խորշերով, որոնք տանում են դեպի չորս ավանդատներ: Երկնիստ զույգ խորշերը դրսից ընկալելի են դարձնում ներքին մասնատվածությունը:
Croix ou rayonnement inscrits dans un polygone. Plans d’après Hasratian 2000, p. 338 (Zvartnots), 147 (Zoravar), sauf pour la chapelle d’Ani.
Բազմանկյունու մեջ ներգծված խաչաձև կամ ճառագայթաձև հորինվածքներ: Հատակագծերը (բացի Անիի մատուռի հատակագծից)՝ ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ., էջ 338 (Զվարթնոց), էջ 147 (Զորավար)):
Ani, chapelle St-Grégoire des Pahlavouni (fin Xe s., avant 994). Hexaconque inscrite dans un polygone à 12 faces entaillé par des niches dièdres.
Plan d’après Samvel Karapétian 2011, p. 82, n° 202.
Անի, Պահլավունիների Ս. Գրիգոր մատուռ (10-րդ դ. վերջ, 994 թվից առաջ): Վեցախորան, որը ներգծված է 12-անիստ բազմանկյունու մեջ: Արտաքուստ՝ նիստերի միջև, տեղակայված են եռանկյուն խորշեր:
Հատակագիծը՝ ըստ Սամվել Կարապետյանի (2011 թ., էջ 82, նկ. 202):
Ներգծում, ներգրում (տարածության, ծավալի)
Որևէ տարածություն կամ ծավալ ավելի լայն և ավելի պարզ շրջանակի մեջ ներառելը, որի արդյունքում քողարկվում են դրսից ներքին ծավալային դասավորության և ուրվագծերի բարդությունն ու բազմազանությունը:
Միջնադարյան Հայաստանի եկեղեցական ճարտարապետության մեջ խաչաձև* կամ ճառագայթաձև* ներքին հորինվածքները հաճախ ներգծված են զուգահեռանիստ կամ բազմանիստ պարագծի մեջ, ինչը պարզեցնում և միավորում է դրանց ուրվանկարը: Այս ներգծումը հաճախ թույլ չի տալիս ընկալել ներքին կառուցվածքն և անթափանցելիության տպավորություն է թողնում: Իրականում այն հավանաբար հետապնդում է գլխավոր պատգամն ավելի հստակ ու արդյունավետ հաղորդելու նպատակ:
Տե՛ս նաև Ներգծված խաչ, Ներգծված խաչ չորս ազատ հենարանով, Միջնորմներով ներգծված խաչ, Գմբեթավոր դահլիճ:
ճառագայթաձև — հղում դեպի Կենտրոնագմբեթ ճառագայթաձև հատակագիծ
Aroutj, cathédrale St-Georges (662-666). Croix dont les bras nord et sud sont formés par deux fortes cloisons issues des deux murs latéraux. A l’extrémité des cloisons dirigée vers le centre, sont placés les quatre appuis de la coupole ; dans les angles orientaux, deux chapelles-sacristies sont logées.
Արուճ, Ս. Գևորգ մայր տաճար (662-666 թթ.): Խաչ, որի հս. և հվ. թևերը կազմված են կողային պատերից ելնող երկու խոշոր միջնորմներով: Վերջիններիս՝ դեպի կենտրոնն ուղղված ծայրերին կանգնած են գմբեթակիր չորս հենարանները: Ալ. անկյուններում տեղակայված են երկու մատուռ-ավանդատներ:
Èghvard/Yèghvard (Zoravar), égl. St-Théodore-le-Stratilate (entre 662 et 685). Octoconque inscrite dans un polygone à 18 faces légèrement amplifié à l’est par l’abside principale. À l’extérieur, huit amples niches dièdres sont découpées aux jonctions des conques internes.
Եղվարդ, Ս. Թեոդորոս Զորավար եկ. (662 և 685 թթ. միջև): Ութախորան, որը ներգծված է 18-անիստ բազմանկյունու մեջ: Վերջինիս արևելյան մասը թեթևակի լայնացված է գլխավոր խորանի պատճառով: Արտաքուստ ութ լայն երկնիստ խորշերը տեղակայված են ներքին ութ խորանների միացման տեղերում:
Inscription lapidaire
Texte gravé dans la pierre. De l’Antiquité tardive à nos jours, les Arméniens ont très largement pratiqué la gravure d’inscriptions. Les façades et parois intérieures des églises, bâtiments conventuels et constructions profanes d’Arménie médiévale portent de nombreux textes souvent très soigneusement gravés, avec une recherche évidente d’effet esthétique.
Ces textes se rapportent principalement à la fondation* des édifices et à des donations en contrepartie desquelles des messes devaient être dites pour le salut de l’âme des donateurs et de celle de leurs proches. Le plus souvent datées et relatant parfois des évènements contextuels, ces inscriptions constituent de précieux documents historiques.
Monastère de Tatev, chapelle St-Grégoire l’Illuminateur (1295), tympan de la porte. Inscription dédicatoire du commanditaire, le métropolite et historien Étienne Orbélian.
Տաթևի վանք, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ մատուռ (1295 թ.), դռան ճակատաքարը: Եկեղեցու պատվիրատու մետրոպոլիտ և պատմաբան Ստեփանոս Օրբելյանի վիմագիրը՝ հիմնադրման վերաբերյալ:
Վիմագիր, վիմագիր արձանագրություն
Քարի վրա փորագրված տեքստ: Ուշ անտիկ շրջանից մինչ օրս հայերը լայնորեն կիրառում են վիմագրությունը: Միջնադարյան Հայաստանի եկեղեցիների, վանական շենքերի և աշխարհիկ կառույցների պատերին կան բազմաթիվ վիմագիր արձանագրություններ, որոնք հաճախ կատարված են մեծ խնամքով և գեղագիտական ակնհայտ ձգտումով:
Դրանք հիմնականում վերաբերում են եկեղեցիների հիմնարկեքին* (հիմնադրմանը) և նվիրատվություններին, որոնց դիմաց պետք է մատուցվեին պատարագներ նվիրատուների և նրանց մերձավորների հոգու փրկության համար: Վիմագրերը հաճախ թվագրված են և հիշատակում են կառույցին առնչվող իրադարձություններ, ուստի դրանք պատմական շատ արժեքավոր վավերագրեր են:
Intrados
Face inférieure d’un arc* ou d’une voûte*
Antonyme : Extrados*.
Dessin schématique d’un arc et de ses parties. Extrados et intrados.
Կամարի և դրա մասերի սխեմատիկ գծանկարը: Դրսերեսը և ներսերեսը:
Ներսերես
Կամարի* կամ թաղի* ներքին (ստորին) երեսը:
Հականիշ՝ Դրսերես*։