Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale
Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան
G
Gâble, gable
Petit toit à deux versants (petit pignon*), qui coiffe l’arc* d’un portail*.
Hérité de la Rome antique, le gâble est propre aux portails arméniens des premiers siècles chrétiens et de l’Âge d’or*. Aux périodes postérieures, le gâble disparaît, le haut des chambranles de portails étant désormais arrondi ou horizontal.
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), faç. sud, portail est.
Relevé du portail avec le gâble coloré en bleu.
Relevé d’après Chemavon Azatian 1987, pl. 1.
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), հվ. ճակատի ալ. շքամուտք:
Շքամուտքի սլաքածածկը (կապույտ գույնով)՝ հանույթի վրա:
Գծանկարը՝ ըստ Շմավոն Ազատյանի (1987 թ., աղյուսակ 1):
Սլաքածածկ
Փոքր երկթեք տանիք (փոքր երկլանջ ճակտոն*), որը ծածկում է շքամուտքի* կամարը:
Անտիկ Հռոմից ժառանգված սլաքածածկը բնորոշ է քրիստոնեական առաջին դարերի և Ոսկեդարի* շքամուտքերին: Հետագա դարերում այն անհետանում է, քանի որ շքամուտքերի պարակալների վերին մասը դառնում է կիսաշրջան կամ հորիզոնական:
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), faç. sud, portail est. Gâble.
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), հվ. ճակատի ալ. շքամուտք: Սլաքածածկ:
Galerie (= Portique) (d’une église)
Salle bordant une, deux ou les trois façades (autres que l’orientale) d’une église, et ouverte sur l’extérieur par une colonnade-arcature*.
À la période paléochrétienne, la galerie était très probablement destinée aux fidèles en attente du baptême (catéchumènes) ou punis en raison d’une faute (pénitents) et donc non autorisés à entrer dans l’église.
La galerie est une forme assez rare dans l’architecture arménienne du fait de sa vulnérabilité face aux tremblements de terre. Elle ne s’observe que quelques fois dans des constructions des premiers siècles chrétiens et dans les premières églises monastiques (IXe-Xe s.). Au XIIIe s. et aux temps modernes, la galerie apparaît parfois, uniquement au bas de la façade occidentale, en remplacement du narthex* ou gavit/jamatoun*, ou en association avec le porche-clocher*.
colonnade-arcature – հղում դեպի Colonnade
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), plan simplifié. Hypothèse de galeries latérales à six colonnes, d’après les relevés et calculs de la mission archéologique du LA3M.
DAO Fabien Krähenbühl (LA3M, 2013).
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), պարզեցված հատակագիծ: Վեց սյունով կողային սյունասրահների վարկած՝ ըստ LA3M-ի հնագիտական արշավախմբի հանույթների և հաշվարկների: Համակարգչային գծանկարը՝ Ֆաբյեն Կրեհենբյուլ (LA3M, 2013 թ.):
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), vue du sud-ouest. Essai de reconstitution avec une galerie sud à six colonnes. Conception Patrick Donabédian, réalisation David Ollivier (LA3M, 2013).
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), տեսք հվ.-ամ.-ից: Վերակազմության փորձ: Հվ. սյունասրահը վեց սյունով: Մտահղացումը՝ Պատրիկ Տոնապետյան, իրականացումը՝ Դավիդ Օլիվյե (LA3M, 2013 թ.):
Սյունասրահ (եկեղեցու)
Սրահ, որը եզերում է եկեղեցու մեկ, երկու կամ երեք ճակատները (բացի արևելյանից) և սյունակամարաշարով* բացվում դեպի դուրս:
Ամենայն հավանականությամբ, վաղ քրիստոնեական ժամանակաշրջանում սյունասրահը նախատեսված էր դեռ չմկրտված (նորահավատ) կամ հանցանքի պատճառով պատժված (ապաշխարող) հավատացյալների համար, որոնց դեռ չէր թույլատրվում մտնել եկեղեցի:
Բավականաչափ սեյսմակայուն չլինելու պատճառով սյունասրահը քիչ է հանդիպում հայ ճարտարապետության մեջ: Այն առկա է միայն քրիստոնեական առաջին դարերի մի քանի կառույցներում և վանական վաղագույն եկեղեցիներում (9-10-րդ դդ.): 13-րդ դ. և նոր ժամանակներում սյունասրահը հանդես է գալիս հազվադեպ, միայն արևմտյան ճակատի առջև գավթի/ժամատան* փոխարեն կամ նախամուտք-զանգակատան* հետ համատեղված:
Սյունակամարաշար – հղում դեպի Սյունաշար
Galerie - porche-clocher
Construction propre au XVIIe s. qui combine le porche-clocher*, lui aussi créé à cette période, et la galerie* (portique) barlongue*, présente depuis le XIIIe s. La galerie comporte trois travées* dont la centrale est occupée par le porche-clocher.
Bâtie devant la façade occidentale de quelques églises monastiques des temps modernes*, cette nouvelle structure remplace le narthex* (gavit/jamatoun)*.
Les principaux exemples de ce type se trouvent aux églises Saint-Georges de Moughni (1669), Zoravor d’Erevan (1693) et Sainte-Choghakat de Vagharchapat/Étchmiadzine (1694).
Moughni, St-Georges (1661-69), vue générale nord-ouest, galerie – porche-clocher. Le porche-clocher domine fortement par sa hauteur et par l’ampleur de son lanternon. Celui-ci dialogue et contraste à la fois, par sa forme et sa couleur, avec la coupole de l’église.
Մուղնու Ս. Գևորգ (1661-69 թթ.), ընդհ. տեսքը հս.-ամ.-ից, սյունասրահ — նախամուտք-զանգակատուն: Նախամուտք-զանգակատունը զգալիորեն գերիշխում է իր բարձրությամբ և լապտերի լայնությամբ: Լապտերը ներդաշնակ է եկեղեցու թմբուկի հետ, սակայն միաժամանակ տարբերվում է իր ձևով ու գույնով:
Monastère de Moughni, égl. St-Georges (1661-69).
Plan d’après O. Khalpakhchian 1980, p. 462.
Մուղնու վանք, Ս. Գևորգ եկ. (1661-69 թթ.):
Հատակագիծը՝ ըստ Հ. Խալփախչյանի (1980 թ., էջ 462):
Սյունասրահ - նախամուտք-զանգակատուն
17-րդ դարին բնորոշ կառույց, որում համատեղված են նույն դարաշրջանում ստեղծված նախամուտք-զանգակատունը* և 13-րդ դարից արդեն առկա լայնական սյունասրահը*: Նախամուտք-զանգակատունը զբաղեցնում է սյունասրահը կազմող երեք սյունամեջերից* կենտրոնականը:
Այս կառույցը շինված է նոր ժամանակների* վանական մի քանի երկեղեցիների արևմտյան ճակատին կից և փոխարինում է գավթին/ժամատանը*:
Այս տեսակի գլխավոր օրինակները գտնվում են Մուղնու Ս. Գևորգ (1669 թ.), Երևանի Զորավոր (1693 թ.) և Վաղարշապատի/Էջմիածնի Ս. Շողակաթ (1694 թ.) եկեղեցիներում:
Moughni, St-Georges. Vue aérienne du sud-ouest.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Մուղնու Ս. Գևորգ: Տեսքը վերևից (հվ.-ամ-ից):
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Gavit / Jamatoun
Salle adjointe à la façade ouest de l’église principale d’un monastère*, généralement plus large et toujours plus basse qu’elle. Élément caractéristique de l’architecture monastique arménienne, qui porte deux noms, différents par leur sens à l’origine, mais synonymes depuis le XIIIe s. (Voir : Jamatoun.)
Compte non tenu de cas atypiques, on distingue quatre types de gavits / jamatouns dont les deux premiers sont relativement peu nombreux :
A) Salle mononef* oblongue*, voûtée, sans coupole*, présente au début de l’histoire de ce genre de construction (fin IXe-Xe s).
B) Galerie* barlongue*, sans coupole, présente d’abord dans un petit groupe de monastères chalcédoniens* fondés au XIIIe s. dans le nord de l’Arménie. Ce type réapparaît à la période moderne*, sans connotation confessionnelle.
monastères chalcédoniens – մեկ եզր է: Հղում դեպի Foyers chalcédoniens
Les deux types suivants sont les plus caractéristiques :
C) Grande salle quadrangulaire que couronne une coupole sans tambour* et à lucarne* centrale. La coupole repose sur quatre appuis libres* en forme de colonne* monolithe. Créé au monastère royal de Horomos en 1038, ce type connaît une grande popularité à partir de la fin du XIIe s.
D) Grande salle quadrangulaire à voûte* portée par deux paires d’arcs croisés* ; celles-ci délimitent un compartiment carré dans lequel s’ouvre une lucarne centrale. Ce type est présent dans une douzaine de gavits du XIIIe s. Par son voûtement*, il évoque des structures médiévales analogues d’Europe occidentale.
Plusieurs auteurs lient l’origine des deux derniers types à la maison paysanne dite guelkhatoun* avec sa lucarne centrale dite èrdik/yèrdik*. D’autres considèrent que le premier exemple du type C), le jamatoun de Horomos (1038), s’inspirait de la rotonde* du Saint-Sépulcre de Jérusalem dont la coupole était aussi ouverte à son sommet. Le même dispositif s’observait déjà au Panthéon de Rome.
Գավիթ / Ժամատուն
Վանքի* գլխավոր եկեղեցու ամ. ճակատին կից դահլիճ՝ սովորաբար եկեղեցուց լայն և միշտ դրանից ցածր: Հայկական վանական ճարտարապետությանը բնորոշ կառույց, որն ունի երկու անուն՝ սկզբում իմաստով տարբեր, իսկ 13-րդ դարից սկսած՝ հոմանիշ (տե՛ս Ժամատուն):
Գոյություն ունի գավթի/ժամատան հիմնական չորս տեսակ (բացառությունները չհաշված), որոնցից առաջին երկուսը համեմատաբար քիչ են հանդիպում․
Ա) Միանավ* երկայնական* թաղակապ*, անգմբեթ սրահ, որը հանդես է գալիս գավիթների պատմության սկզբնական շրջանում՝ 9-10-րդ դարերում (օր.՝ Գնդեվանք):
Բ) Լայնակի*, անգմբեթ սյունասրահ*, որն առկա է Հայաստանի հյուսիսում 13-րդ դարում հիմնված փոքրաթիվ քաղկեդոնական* վանքերում: Այս տեսակը նորից հանդես է գալիս նոր ժամանակներում*՝ առանց դավանական նշանակության:
քաղկեդոնական – hղում դեպի Քաղկեդոնական օջախներ
Հաջորդ երկու տեսակներն ամենատարածվածն են.
Գ) Քառանկյուն մեծ դահլիճ՝ պսակված կենտրոնական երդիկ* ունեցող անթմբուկ* գմբեթով*: Վերջինս հենվում է միակտուր սյան* ձև ունեցող չորս ազատ հենարանների* վրա: Այս տեսակը ստեղծվել է 1038 թ. Հոռոմոս արքայական վանքում և լայնորեն տարածվել 12-րդ դարի վերջից սկսած:
Դ) Մեծ քառանկյուն դահլիճ, որի թաղը* հենվում է երկու զույգ խաչվող կամարների* վրա: Վերջիններս սահմանազատում են կենտրոնական քառակուսի հատված, որի մեջ բացվում է կենտրոնական երդիկը: Այսպես են կառուցված 13-րդ դարի տասներկու գավիթներ: Սրանք իրենց թաղածածկույթով* հիշեցնում են արևմտյան Եվրոպայի միջնադարյան նմանատիպ կառույցներ:
Որոշ մասնագետներ ուղիղ կապ են տեսնում վերջին երկու տեսակների և կենտրոնական ձեղնալուսամուտ ունեցող գլխատուն* կոչված գյուղական տան միջև: Իսկ ոմանք համարում են, որ Գ) տեսակի անդրանիկ օրինակ Հոռոմոսի ժամատունը (1038 թ.) ներշնչված է Երուսաղեմի Ս. Հարության բոլորակից*, որի գմբեթի կատարին նույնպես երդիկ էր բացվում: Նույն սկզբունքը գոյություն ուներ արդեն Հռոմի Պանթեոնում:
Gavit, vue intérieure vers le nord.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Գավիթ, ներքին տեսքը դեպի հս.:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Le gavit / jamatoun servait principalement de lieu d’inhumation pour la noblesse et le clergé. Des chapelles* parfois logées dans ses angles prouvent qu’il abritait aussi la célébration de services privés en mémoire des fondateurs et autres donateurs. Il constituait un grand vestibule* avant l’entrée dans l’église et pouvait servir aussi de lieu de réunion.
Le gavit / jamatoun correspond approximativement au narthex* des architectures paléochrétienne et médiévale, byzantine et occidentale, version extérieure dite « exonarthex ». Cependant, il ne possède jamais de tribune*, dispositif quasi inconnu dans l’Arménie médiévale.
Gavit, vue intérieure vers le nord-est.
Գավիթ, ներքին տեսքը դեպի հս.-ալ.:
Monastère de Kétcharis, gavit / jamatoun construit vers 1200 devant la façade ouest de l’église principale St-Grégoire (1er tiers du XIe s.). Représentant du type à coupole basse (sans tambour) sur quatre colonnes. Exemple du type C).
Կեչառիս վանք, գավիթ / ժամատուն՝ կառուցված մոտ 1200 թ. Ս. Գրիգոր գլխավոր եկ. (11-րդ դ. առաջին տասնամյակներ) ամ. ճակատի առաջ: Չորս սյուների վրա հենված, ցածր (անթմբուկ) գմբեթով տեսակի նմուշ: Գ) տեսակի օրինակ:
Gavit devant l’église. Plan d’après DAA 11 1982. Deux petites chapelles-sacristies sont logées dans les angles orientaux du gavit.
Գավիթ եկեղեցու առջևում: Հատակագիծը՝ ըստ DAA 11 (1982 թ.): Գավթի ալ. անկյուններում առկա է երկու փոքր մատուռ-ավանդատուն:
Monastère de Haghbat, gavit / jamatoun construit peu avant 1210 devant la façade ouest de l’église principale St-Signe (c. 976-991). Premier représentant du type à croisée d’arcs (D). La croisée est reproduite, à une échelle réduite, sous la voûte du carré central.
Հաղբատ վանք, գավիթ / ժամատուն՝ կառուցված 1210 թվից առաջ Ս. Նշան գլխավոր եկեղեցու (մոտ 976-991 թթ.) ամ. ճակատին կից: Խաչվող զույգ կամարներով տեսակի (Դ) առաջին նմուշ: Խաչվող կամարների փոքրացված ընդօրինակումը առկա է կենտրոնական քառակուսու թաղի տակ:
Gavit devant l’église. Plan d’après DAA 1 1968. Deux petites chapelles-sacristies sont logées dans les angles orientaux du gavit.
Գավիթ եկեղեցու առջևում: Հատակագիծը՝ ըստ DAA 1 (1968 թ.): Գավթի ալ. անկյուններում առկա է երկու փոքր մատուռ-ավանդատուն:
Gavit devant l’église, vue générale sud-ouest.
Գավիթ եկեղեցու առջևում,
ընդհանուր տեսքը հվ.-ամ.-ից:
Գավիթը / ժամատունը հիմնականում ծառայում էր որպես ազնվականության և կղերականության թաղման վայր: Անկյուններում երբեմն առկա մատուռները* վկայում են, որ գավթում կարող էին մասնավոր պատարագներ մատուցվել ի հիշատակ հիմնադիրների և այլ նվիրատուների: Լինելով ընդարձակ նախասրահ եկեղեցու մուտքի առջև՝ այն կարող էր օգտագործվել նաև որպես ժողովատեղի:
Գավիթը / ժամատունը մոտավորապես համապատասխանում է վաղ քրիստոնեական և միջնադարյան բյուզանդական և արևմտյան նարթեքսի*՝ «էքսոնարթեքս» կոչված արտաքին տարբերակին: Սակայն գավիթը երբեք չի ունենում վերնասրահ*, ինչը գրեթե անհայտ է միջնադարյան Հայաստանում:
Gavit devant l’église, vue générale nord-ouest.
Գավիթ եկեղեցու առջևում, ընդհանուր տեսքը հս.-ամ.-ից:
Godron
Ornement* en forme de languette concave ou convexe, à extrémité arrondie, sorte de cannelure. Est généralement disposé en rang et verticalement.
Tekor, égl. St-Serge (fin Ve s.), porte est de la faç. nord. Rang de godrons sur le chambranle de la porte․
Photo d’archives du Musée d’Histoire de l’Arménie.
Տեկոր, Ս. Սարգիս եկ. (5-րդ դ. վերջ), հս. ճակատի ալ. դուռ: Լեզվակազարդերի շարք դռան շրջակալին:
Հայաստանի պատմության թանգարանի արխիվային լուսանկար:
Լեզվակազարդ (= Գոդրոն)
Գոգավոր կամ կորնթարդ (ուռուցիկ) լեզվակի ձև ունեցող ակոսանման զարդ*: Լեզվակազարդերը սովորաբար քանդակվում են շարքով և ուղղահայաց։
Tekor, détail de la photographie de gauche : rang de godrons.
Տեկոր, ձախակողմյան լուսանկարի հատված՝ լեզվակազարդերի շարք:
Gorge
Moulure* concave en demi-cercle creusée sur une bande* horizontale.
Bande – հղում դեպի Bande sculptée
Monastère de Moughni, égl. St-Georges (1661-69).
Plan d’après O. Khalpakhchian 1980, p. 462.
Մուղնու վանք, Ս. Գևորգ եկ. (1661-69 թթ.):
Հատակագիծը՝ ըստ Հ. Խալփախչյանի (1980 թ., էջ 462):
Փորակ
Կիսակլոր գոգավոր տրամատ*՝ փորված հորիզոնական երիզի* վրա:
Երիզ — հղում դեպի Քանդակազարդ երիզ
Grecque (n. f.)
Ornement* grec antique formé d’une bande* horizontale pliée à angle droit pour revenir sur elle-même avant de se replier vers l’avant.
Quasi synonyme de méandre.
Ce motif* et ses variantes apparaissent également dans les décors peints et sculptés arméniens du Moyen Âge.
La grecque est assez souvent sculptée, en particulier, sur les églises du début du XIe s. sous la forme d’une bande à svastikas*.
bande – հղում դեպի Bande sculptée
Grecque antique, dessin.
Անտիկ հունազարդ, գծանկար:
Monastère de Marmachèn, égl. principale (entre 988 et 1029), centre de la façade est. Grecque en forme de bande à svastikas.
Մարմաշեն վանք, գլխավոր եկ. (988 և 1029 թթ. միջև), ալ. ճակատի կենտրոնական մասը: Հունազարդ՝ կեռխաչերի երիզի տեսքով:
Հունազարդ (գ.)
Հին հունական զարդ*՝ հորիզոնական երիզ*, որն ուղիղ անկյան տակ ծալվում և վերադառնում է դեպի սկիզբ, ապա նորից ծալվում դեպի առաջ:
Գրեթե հոմանիշ է «մեանդր» ոլորազարդին:
Այս զարդատարրը* և նրա տարատեսակները հանդիպում են նաև միջնադարյան հայ նկարչության և քանդակագործության մեջ:
Հունազարդը բավական հաճախ քանդակված է հատկապես 11-րդ դարի սկզբի եկեղեցիների վրա՝ կեռխաչերի* երիզի տեսքով:
երիզ – հղում դեպի Քանդակազարդ երիզ
Guelkhatoun
Maison traditionnelle arménienne à couvrement* de bois en forme de coupole* appelé hazarachèn*. Ce couvrement consiste en une série de poutres, décalées les unes par rapport aux autres et en encorbellement* progressif vers le centre. Au centre de la voûte*, une lucarne* appelée èrdik/yèrdik* est destinée à l’éclairage et au dégagement de la fumée de l’âtre.
La même structure s’applique à la pièce dite tonratoun qui abrite en son centre le four à pain enterré appelé tonir.
Guelkhatoun (darbazi en géorgien) provenant de la région à population majoritairement arménienne de Djavakhéti (Djavakhk en arménien, au sud de la Géorgie). Transféré et exposé au Musée ethnographique de Géorgie (Tbilissi). Vue intérieure.
Գլխատուն (վրացերեն՝ դարբազի) Վրաստանի Ջավախեթի, հայերեն՝ Ջավախք շրջանից (մեծամասամբ հայաբնակ): Տեղափոխված և ցուցադրված Վրաստանի ազգագրության թանգարանում (Թբիլիսի): Ներքին տեսքը:
Գլխատուն
Հայկական ավանդական տուն՝ հազարաշեն* կոչված փայտե գմբեթանման* ներքին ծածկով*: Վերջինս բաղկացած է աստիճանաբար դեպի կենտրոն բարձրացող և միմյանց նկատմամբ անկյուն կազմող հեծանների շարքերից: Ծածկի կենտրոնում գտնվում է երդիկը*, որը նախատեսված է լուսավորման և ծխահեռացման համար:
Նույն կառուցվածքն ունի թոնրատուն կոչվող սենյակը, որի կենտրոնում փորված է թոնիրը:
ներքին ծածկ – մեկ եզր է
Tonratoun ou pièce à four à pain, partie de la maison traditionnelle arménienne.
Relevés d’après Soghomon Vardanian 1959, p. 37, fig. 16.
Թոնրատուն՝ ավանդական տան սենյակ, որտեղ գտնվում է թոնիրը:
Հանույթներ՝ ըստ Սողոմոն Վարդանյանի (1959 թ., էջ 37, նկ. 16):