Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale
Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան
F
Face d'élévation de l'abside
Partie antérieure de l’élévation de l’abside* (front du bèm), tournée vers l’ouest, vers l’espace central de l’église. À la période paléochrétienne* et durant l’Âge d’or* du VIIe s., la plateforme de l’abside est encore très basse et sa face n’est pas décorée. De telles faces de bèm assurément datées des IVe-VIIe s. ne sont pas attestées. Elles n’apparaissent qu’à partir du Xe s.
élévation de l’abside – մեկ եզր է
période paléochrétienne – մեկ եզր է
Âge d’or – մեկ եզր է
Propre à l’architecture* sacrée arménienne, la face de l’élévation de l’abside est généralement décorée de motifs végétaux et géométriques soigneusement sculptés, parfois aussi de reliefs figurés ou de croix. Dans certains cas (p.ex. église principale des monastères de Téghéniats – 1e moitié du XIe s., et de Makaravank – 1205), ce décor est d’une grande richesse.
Monastère Saint-Macaire (Makaravank), égl. principale (1205).
Face d’élévation de l’abside couverte d’un décor sculpté d’une richesse exceptionnelle.
Outre des motifs végétaux très diversifiés, de gauche à droite : deux paons aux cous entrelacés, deux colombes de part et d’autre d’une coupe, un homme (accompagné de l’inscription yéritassard = « jeune » — peut-être le sculpteur) dans une barque, un aigle attaquant une colombe, deux poissons tourbillonnant, deux sphinx dos à dos, un homme dans la bouche d’un poisson (peut-être Jonas), deux sphinx et une harpie. Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Մակարավանք, գլխ. եկ. (1205 թ.): Բացառիկ ճոխությամբ զարդարված բեմառաջք։
Բացի բուսական բազմազան զարդերի քանդակներից ծախից աջ՝ միահյուսված վզերով երկու սիրամարգ, սկահակի կողքին երկու աղավնի, նավակի մեջ նստած «երիտասարդ» մակագրությամբ մի մարդ (գուցե քանդակագործը), աղավնու վրա հարձակվող արծիվ, ջրապտույտի մեջ երկու ձուկ, մեջք-մեջքի կանգնած երկու սֆինքս, մի մարդ ձկան բերանում (գուցե Հովնանը), երկու սֆինքս և մեկ հարպիա: Լուսանկարը՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Բեմառաջք
Բեմի* արևմտյան ճակատը՝ դեպի եկեղեցու կենտրոնական տարածքն ուղղված երեսը: Վաղ քրիստոնեական շրջանում* և Ոսկեդարում* (7-րդ դ.) այն ցածր էր և չէր հարդարվում:
10-րդ դարից սկսած (մինչ այդ ստույգ թվագրված քանդակազարդ բեմառաջքներ հայտնի չեն) բեմառաջքը հաճախ զարդարված է խնամքով արված բուսական կամ երկրաչափական քանդակներով, երբեմն էլ՝ մարդկային պատկերներով կամ խաչերով: Բեմառաջքը հատուկ է հայկական կրոնական ճարտարապետությանը*: Որոշ վանքերի գլխավոր եկեղեցիների (օր. Թեղենյաց վանքի — 11-րդ դ. 1-ին կես, և Մակարավանքի — 1205 թ.) բեմառաջքը հարդարված է առանձնահատուկ ճոխությամբ:
Վաղ քրիստոնեական շրջան – մեկ եզր է
Մակարավանք, գլխ. եկ. (1205 թ.), բեմառաջք: Մարդկային և կենդանական, իրապաշտական և երևակայական պատկերներ:
Faisceau
Réunion d’éléments verticaux qui donne à un appui* (colonne* ou pilier*) une forme fasciculée*.
Monastère de Haghbat, intérieur du gavit/jamatoun (déb. XIIIe s.), colonne sud-ouest. Couvert par une corolle de douze demi-colonnes, le fût de la colonne a l’aspect d’un faisceau.
Հաղբատ վանք, գավթի/ժամատան ներսը (13-րդ դ. սկիզբ), հվ.-ամ. սյուն: 12 կիսասյուներից կազմված սյան բունը խրձի տեսք ունի:
Խուրձ (= Փունջ)
Ուղղահայաց տարրերի խումբ, որը հենարանը* (սյունը* կամ մույթը*) դարձնում է խրձաձև*:
Fasciculé (adj.) (appui fasciculé)
Qualifie un appui* (pilier* ou colonne*) formé d’un faisceau* (d’un bouquet) d’éléments verticaux saillants.
Cette forme dérive de l’appui composé* (articulé) de l’Âge d’or* du VIIe s. : la multiplication de ses éléments verticaux conduit à partir de la fin du Xe s. à la création de l’appui fasciculé, p.ex. au St-Signe de Haghbat (991) ou à la cathédrale d’Ani (989-1001).
Le nombre de membres verticaux qui constituent le faisceau correspond rigoureusement, en principe, au nombre de rouleaux* des arcs* qui s’appuient sur eux.
Monastère de Haghbat, égl. principale St-Signe (991), vue intérieure vers l’abside. Piliers fasciculés.
Հաղբատ վանք, Ս. Նշան գլխավոր եկ. (991 թ.), ներքին տեսքը դեպի խորան: Խրձաձև մույթեր:
Խրձաձև (ած.) (= Փնջաձև) (խրձաձև հենարան)
Բնորոշում է ուղղահայաց ցցուն տարրերի խրձից* կազմված հենարանը* (մույթը* կամ սյունը*):
Այս ձևը սկիզբ է առել Ոսկեդարի* (7-րդ դ.) բազմամաս* հենարանից: Վերջինիս ուղղահայաց տարրերի բազմացումը սկսած 10-րդ դարի վերջից հանգեցնում է խրձաձև հենարանի ստեղծմանը, օրինակ` Հաղբատի Ս. Նշան եկեղեցում (991 թ.) կամ Անիի Մայր տաճարում (989-1001 թթ.):
Խուրձը կազմող ուղղահայաց ձողերի թիվը սկզբունքորեն հստակ համապատասխանում է դրանց վրա հենվող կամարաղեղների* թվին:
Fenestration, Fenestrage, Fenêtrage
A) Ensemble des fenêtres d’un édifice.
B) Répartition et disposition des fenêtres sur les façades d’un édifice.
La fenestration d’un édifice cultuel a une grande importance en raison du rôle symbolique considérable de l’éclairage.
Par exemple, la présence d’une seule fenêtre ou de trois fenêtres dans l’abside* principale d’une église est, selon toute probabilité, la traduction d’un choix dogmatique décisif (miaphysite* ou dyphysite*). Quant aux fenêtres percées dans le tambour*, elles permettent d’éclairer l’intérieur d’une lumière quasi zénithale, ce qui renforce la signification de la coupole* en tant que symbole de la voûte céleste.
Dyphysite – հղում դեպի Chalcédonien
Լուսամուտաշար (Պատուհանաշար)
Ա) Կառույցի լուսամուտների (պատուհանների) ամբողջությունը:
Բ) Կառույցի ճակատների վրա լուսամուտների բաշխումն ու դասավորությունը:
Պաշտամունքային կառույցի լուսամուտների տեղադրությունը շատ կարևոր է, քանի որ լուսավորությունը խորհրդանշական զգալի դեր ունի:
Օրինակ, գլխավոր խորանում* միայն մեկ կամ երեք լուսամուտի առկայությունը, ամենայն հավանականությամբ, արտացոլում է միաբնակ* կամ երկբնակ* սկզբունքի վճռորոշ ընտրությունը: Իսկ թմբուկի* մեջ բացված լուսամուտները թույլ են տալիս եկեղեցու ներսը լուսավորել գրեթե ուղղահայաց (զենիթային) լույսով, ինչն ընդգծում է գմբեթի* իմաստը՝ որպես երկնակամարի խորհրդանիշ:
երկբնակ – հղում դեպի Քաղկեդոնական
Feston
Ornement* (ici : ornement sculpté) reproduisant une guirlande de feuilles et/ou de fleurs stylisées, en principe pendantes.
Dans le riche répertoire ornemental arménien de l’âge d’or* (VIIe s.), en particulier sur les arcs de fenêtres*, on trouve de nombreuses variétés de festons. Souvent intersectés, les festons sont non seulement pendants, mais aussi montants. Les deux variantes, pendante et montante, peuvent encore être combinées, entremêlées.
Sur plusieurs églises arméniennes du XIIIe s. le bord supérieur arrondi des niches dièdres extérieures est orné d’un feston pendant. Le motif n’est pas sculpté sur une surface plane, mais se détache sur le bord ajouré de la niche. Cette forme pittoresque semble empruntée au décor architectural de la Géorgie où ce type de feston apparaît au XIe s. puis se multiplie aux XIIe-XIIIe s.
élection de festons sculptés sur les arcs de fenêtre d’églises du VIIe s.
Dessins Nikolaï Tokarski, in Patrick Donabédian 2008, p. 248, fig. 462 C.3-6.
7-րդ դ. եկեղեցիների կամարունքերի վրա քանդակված ծոպերիզների նմուշներ:
Գծանկարները՝ Նիկոլայ Տոկարսկի, տե՛ս Պատրիկ Տոնապետյան (2008 թ., էջ 248, նկար 462 C.3-6):
Églises principales des monastères de Guéghard (1215) et de Gandzassar (1238). Feston sur le bord supérieur des niches dièdres.
Գեղարդ (1215 թ.) և Գանձասար (1238 թ.) վանքերի գլխավոր եկեղեցիներ: Ծոպերիզ՝ երկնիստ խորշերի վերին եզրին:
Ծոպերիզ
Զարդ* (այստեղ՝ զարդաքանդակ), որը պատկերում է ոճավորված տերևների և/կամ ծաղիկների (սովորաբար կախված) դրասանգ (ծաղկաշղթա):
Ոսկեդարի* (7-րդ դ.) զարդային հարուստ ցանկում, մասնավորապես կամարունքերի* վրա, հանդիպում են բազմատեսակ ծոպերիզներ: Դրանք հաճախ փոխհատված են և լինում են ոչ միայն վարընթաց (կախված), այլ նաև վերընթաց: Երկու տարբերակները (վարընթացն ու վերընթացը) կարող են նաև միասին հանդես գալ՝ իրար հերթագայելով:
13-րդ դ. մի քանի հայկական եկեղեցիների վրա արտաքին երկնիստ խորշերի վերին կոր եզրը զարդարված է կախված ծոպերիզով: Զարդատարրը քանդակված չէ հարթ մակերեսի վրա, այլ ուրվագծվում է խորշի ցանցկեն եզրի վրա: Այս գեղատեսիլ ձևը կարծես փոխառված է վրացական ճարտարապետական զարդարանքից, որում ծոպերիզի այս տեսակը երևան է գալիս 11-րդ դ. և տարածվում 12-13-րդ դդ.:
Feuille d’acanthe
Voir : Acanthe
Արջամագիլ (= Ականթ, արջամագիլի տերև, ականթատերև)
Figuré (adj.)
Qualifie une image sculptée ou peinte montrant une figure humaine ou animale.
Aghtamar (Vaspourakan, aujourd’hui Turquie orientale), égl. Ste-Croix (915-921), faç. sud, partie ouest. La richesse hors norme du décor sculpté et surtout figuré s’explique probablement par la volonté de Gaguik Artzrouni, fondateur en 908 du royaume arménien du Vaspourakan, de faire de son église palatine un monument exceptionnel.
Photo Zavèn Sargsian.
Աղթամար (Վասպուրական, այժմ ալ. Թուրքիա), Ս. Խաչ եկ. (915-921 թթ.), հվ. ճակատի ամ. մասը: Քանդակային և հատկապես պատկերային զարդարանքի արտասովոր ճոխությունը հավանաբար բացատրվում է Վասպուրականի թագավորության հիմնադիր (908 թ.) Գագիկ Արծրունու՝ իր պալատական եկեղեցին բացառիկ հուշարձան դարձնելու ցանկությամբ:
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:
Պատկերային (ած.)
Բնորոշում է այնպիսի քանդակ կամ նկար, որը ներկայացնում է մարդու կամ կենդանու պատկեր:
Fondation (d’une église)
Action de fonder une église, régie par le premier canon du Rituel de l’Église arménienne dit Machtots.
Ce canon prescrit notamment que, sous la direction d’un évêque, au « digne emplacement choisi » pour la future église, douze pierres de dimension moyenne, non équarries, soient apportées.
Le rituel prévoit ensuite que l’évêque ordonne à l’architecte de prendre « l’instrument de mesure » et de « dessiner » l’emplacement (= marquer le contour ou le plan de l’église) « conformément à la volonté du bâtisseur » (= du commanditaire).
Puis l’évêque doit prendre une pioche et en frapper la terre marquée par l’architecte, trois fois en direction de chacun des quatre points cardinaux. Enfin l’évêque chargera les ouvriers de mettre les douze pierres à leur place, l’une, la pierre des fondations* de l’église, au centre de l’abside* principale, sous le futur autel*, et les autres aux quatre angles extérieurs de la future église.
élévation de l’abside – մեկ եզր է
Maténadaran, Rituel (Machtots), n° 945, fol. 6b, copié et enluminé en 1533 à Lim (Vaspourakan, actuelle Turquie orientale). Fondation d’une église.
Մատենադարան, Ծիսարան (Մաշտոց), N 945, էջ 6բ, ընդօրինակված և նկարազարդված 1533 թ. Լիմում (Վասպուրական, այժմ ալ. Թուրքիա): Եկեղեցու հիմնարկեք:
Հիմնարկեք, հիմնադրում, հիմնարկություն (եկեղեցու)
Եկեղեցու հիմնումը՝ կարգադրված Հայ առաքելական եղեղեցու Մաշտոց կոչվող Ծիսարանի առաջին կանոնով:
Վերջինս մասնավորապես պատվիրում է, որ եպիսկոպոսի ղեկավարությամբ կառուցվելիք եկեղեցու համար «արժանի ընտրված տեղը» բերվեն տասներկու միջին չափի անտաշ քարեր:
Ծեսը նախատեսում է, որ հետո եպիսկոպոսը ճարտարապետին կարգադրի վերցնել «չափի գործիքը» և «գծագրել» եկեղեցու տեղը (= եզրագիծը կամ հատակագիծը)՝ «ըստ շինողի (= պատվիրատուի) կամքի»:
Ապա եպիսկոպոսը պետք է վերցնի բրիչը և աշխարհի չորս կողմերից յուրաքանչյուրի ուղղությամբ երեքական անգամ հարվածի այն տարածքը, որ գծանշել է ճարտարապետը:
Այնուհետև նա բանվորներին պետք է հանձնարարի տասներկու քարերը տեղադրել նախատեսված տեղերում: Առաջին քարը՝ որպես եկեղեցու հիմք*, դրվելու է ավագ խորանի* կենտրոնում (սեղանի* տակ), իսկ մյուսները՝ ապագա եկեղեցու արտաքին չորս անկյուններում:
Fondations (d’un édifice) (généralement au pluriel)
Maçonnerie* souterraine sur laquelle s’appuie une construction.
Les quelques données disponibles semblent montrer que, dans l’architecture arménienne, les fondations sont légères, peu profondes et ne sont pas plus larges que les murs qu’elles portent. Elles ne comportent que quelques assises* de pierres relativement petites, mal équarries et faiblement ou pas liées.
Ce parti technique, apparemment déroutant dans un pays à forte activité sismique, a peut-être, grâce à une certaine souplesse, une fonction parasismique*.
Monastère de Khetzkonk, égl. St-Serge (1024). Vue de l’est et détail des fondations déchaussées par l’érosion.
Խծկոնք վանք, Ս. Սարգիս եկ. (1024 թ.): Տեսքը ալ.-ից և ողողամաշումից (էրոզիա) մերկացված հիմքի հատված:
Հիմք (կառույցի)
Ստորգետնյա որմածք*, որի վրա հենված է կառույցը:
Առկա սակավաթիվ տվյալները կարծես ցույց են տալիս, որ hայ ճարտարապետության մեջ հիմքերը թեթև են՝ կազմված համեմատաբար փոքր, կոպտատաշ ու չկապակցված կամ թույլ կապակցված քարերի ընդամենը մի քանի քարաշարքից*, շատ խոր չեն և ավելի լայն չեն, քան իրենց վրա կառուցված պատերը:
Հաճախ երկրաշարժերի ենթարկվող տարածաշրջանում շինարարական այս լուծումը կարող է տարօրինակ թվալ։
Սակայն որոշ ճկունության շնորհիվ այն հավանաբար ունեցել է սեյսմակայունության* գործառույթ։
Fort, forteresse
Ouvrage fortifié destiné à protéger une ville (dont il est relativement proche) ou tout autre territoire.
Un fort abrite en principe une garnison.
Tig’nis, fort au nord d’Ani (Xe-XIIIe s.), aujourd’hui en ruine.
Photo Archives du Musée National d’Histoire d’Arménie, n° 1081.
Տիգնիս, ամրոց Անիից հս. (10-13-րդ դդ.), այժմ՝ ավերված:
Լուս.՝ Հայաստանի պատմության պետական թանգարանի արխիվ, N 1081:
Ամրոց, բերդ
Ամրություն, որը կառուցված է քաղաք (համեմատաբար մոտ գտնվող) կամ որևէ այլ տարածք պաշտպանելու համար:
Ամրոցում սովորաբար կայազոր է լինում:
Foyers chalcédoniens dans l’Arménie médiévale
Des foyers chalcédoniens* (orthodoxes), principalement des monastères*, ont existé en Arménie, malgré le rejet du dogme de Chalcédoine par les autorités religieuses. Ces monastères ont été actifs en particulier durant la période des féodalités*, lorsque l’Arménie du nord-est faisait partie du royaume de Géorgie (XIIIe s).
On peut lier à cette orientation confessionnelle plusieurs traits empruntés à la tradition géorgienne, tels que la composition de l’église en croix inscrite à deux appuis libres à l’ouest*, le percement de trois fenêtres dans l’abside*, des dispositifs ornementaux, notamment de grandes croix en haut des façades, des peintures murales* et des inscriptions* géorgiennes, tant lapidaires que peintes.
période des féodalités – մեկ եզր է
croix inscrite à deux appuis libres à l’ouest – մեկ եզր է:
peinture murale – մեկ եզր է
Monastère de Peghendzahank/Akhtala, égl. principale (déb. XIIIe s.), principal foyer chalcédonien du nord de l’Arménie. Vue générale du nord-est. Plusieurs procédés de décoration sculptée des façades, en particulier la composition à croix de la façade orientale, sont inspirés de modèles géorgiens.
Պղնձահանք/Ախթալա վանք, գլխավոր եկ. (13-րդ դ. սկիզբ), հս. Հայաստանի քաղկեդոնական գլխավոր օջախը: Ընդհանուր տեսքը հս.-ալ.-ից: Ճակատների քանդակազարդման մի քանի հնարքներ, հատկապես ալ. ճակատի՝ խաչով հորինվածքը, ներշնչված են վրացական օրինակներից:
Monastère de Peghendzahank/Akhtala, égl. principale (déb. XIIIe s.), plan en croix inscrite à deux appuis libres à l’ouest, caractéristique des églises chalcédoniennes.
Plan Garnik Chakhkian, d’après Garnik Chakhkian 1986, p. 131, fig. 30.
Պղնձահանք/Ախթալա վանք, գլխավոր եկ. (13-րդ դ. սկիզբ), արևմտյան երկու ազատ հենարաններով ներգծված խաչ հատակագիծ՝ բնորոշ քաղկեդոնական եկեղեցիներին:
Հատակագիծը՝ Գառնիկ Շախկյան, տե՛ս Գառնիկ Շախկյան (1986 թ., էջ 131, նկ. 30):
Քաղկեդոնական օջախներ միջնադարյան Հայաստանում
Հայաստանում գոյություն են ունեցել քաղկեդոնական* օջախներ՝ հիմնականում վանքեր*՝ չնայած հոգևոր իշխանությունների կողմից քաղկեդոնականության մերժմանը։
Այդ վանքերը հատկապես գործուն են եղել ավատատիրության շրջանում*, երբ հյուսիս-արևելյան Հայաստանը վրաց թագավորության մաս էր կազմում (13-րդ դ.):
Կարելի է այդ դավանական ուղղության հետ կապել վրացական ավանդությունից փոխառված որոշ հատկանիշներ, ինչպիսիք են արևմտյան երկու ազատ հենարաններով ներգծված խաչ հորինվածքը*, ավագ խորանում* երեք պատուհանների առկայությունը, որոշ զարդային հնարքներ*՝ մասնավորապես ճակատների վերին հատվածի մեծ խաչը, որմնանկարները*, ինչպես նաև վիմագիր կամ նկարված վրացերեն արձանագրությունները*։
ավատատիրության շրջան – մեկ եզր է
արևմտյան երկու ազատ հենարաններով ներգծված խաչ – մեկ եզր է: Հղում դեպի Ներգծված (ներգրված) խաչ՝ երկու ազատ արևմտյան հենարանով
Fresque
Peinture murale* créée par application, sur un enduit* frais, de pigments colorés délayés à l’eau. (Le nom français « fresque » provient de l’italien fresco = frais). Son exécution exige une grande maîtrise, car l’enduit sèche rapidement.
Au contraire, la peinture murale « simple » est appliquée sur un enduit sec. Elle est plus facile à réaliser, mais moins résistante.
Monastère de Dadivank (Artsakh / Haut Karabagh), intérieur de l’égl. principale Katoghiké (1214). Détail de la fresque peinte en 1297 sur le mur nord. Anges de la scène de Lapidation de saint Étienne Protomartyr, après restauration en 2015.
Photo Christine Lamoureux et Ara Zarian, restaurateurs des fresques.
Դադիվանք (Արցախ), Կաթողիկե գլխավոր եկ. (1214 թ.) ներս: Հատված հս. պատին արված 1297 թ. որմնանկարից։ Ս. Ստեփանոս Նախավկայի քարկոծման տեսարանի հրեշտակները՝ 2015 թ. վերանորոգումից հետո:
Լուս.՝ Քրիստին Լամուրե և Արա Զարյան (որմնանկարները վերականգնողները):
Որմնանկար
Ջրում լուծված գունանյութերով արված նկար՝ պատի մակերեսին քսված ծեփի* վրա:
Գոյություն ունի կատարման երկու եղանակ՝
ա) թարմ ծեփի վրա: Նկարչից պահանջվում է կատարման մեծ վարպետություն, քանի որ ծեփն արագ է չորանում:
Այս եղանակով արված որմնանկարը բազմաթիվ լեզուներում կոչվում է ֆրեսկո/ֆրեսկա, որը փոխառված է իտալերենից և նշանակում է թարմ։
բ) չոր ծեփի վրա: Կատարման առումով ավելի դյուրին է, սակայն՝ պակաս դիմացկուն:
Frise
A) Dans l’architecture antique gréco-romaine, l’un des éléments qui composent l’entablement*.
B) Dans l’architecture paléochrétienne et médiévale, bande* (bandeau) continue, de largeur constante, sur laquelle sont sculptés ou peints un ou plusieurs motifs* répétés. Elle peut aussi contenir une inscription*, comme p.ex. à Haritjavank. La frise orne souvent les corniches*.
bande – հղում դեպի Bande sculptée
Peteghni, égl. (VIIe s.), faç. nord, partie ouest. Corniche intermédiaire. Frise à rang de vases.
Photo Zavèn Sargsian.
Պտղնի, եկ. (7-րդ դ.), հս. ճակատ, ամ. մասը: Միջանկյալ քիվ: Կուժերի շարքով ծոփոր:
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:
Monastère de Haritjavank, égl. principale Ste-Mère de Dieu (1201), faç. est. À l’extrémité inférieure gauche de la corniche, sur la frise est sculptée une inscription à ornementation influencée par la calligraphie coufique. Le texte exprime la prière suivante : « Seigneur Dieu, aie pitié des ouvriers, amen ».
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Հառիճավանք, Ս. Աստվածածին գլխավոր եկ. (1201 թ.), ալ․ ճակատ։ Քիվի ստորին ձախ ծայրին ծոփորի վրա քանդակված է «կուֆի» գեղագրության նմանությամբ զարդարված արձանագրություն: Այն պարունակում է հետևյալ աղոթքը՝ «Տէր Աստուած, ողորմեա [զ]աշխատաւորաց, ամէն»:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Ծոփոր (Բ) = Զարդերիզ)
Ա) Հունահռոմեական անտիկ ճարտարապետության մեջ քովթարը* կազմող մասերից մեկը:
Բ) Վաղ քրիստոնեական և միջնադարյան ճարտարապետության մեջ հաստատուն լայնություն ունեցող շարունակական երիզ* (ժապավեն), որի վրա քանդակված կամ նկարված են մեկ կամ մի քանի կրկնվող զարդատարրեր*: Կարող է նաև արձանագրություն* պարունակել, ինչպես օրինակ՝ Հառիճավանքում:
Ծոփորը հաճախ զարդարում է քիվերը*:
երիզ – հղում դեպի Քանդակված երիզ
Fronton
Élément architectural de forme triangulaire qui couronne une façade.
La même modénature* ou la même bande sculptée* ornent les deux pans inclinés de la corniche* et la moulure* horizontale pour souligner le contour triangulaire du fronton.
Hérité de l’architecture antique gréco-romaine, le fronton se maintient sur les sanctuaires paléochrétiens d’Arménie jusqu’à la fin du VIe s. Puis, perdant sa bande horizontale, il est remplacé à partir du début du VIIe s. par le pignon*.
Lernakert, chapelle mononef (Ve-VIe s.), faç. ouest, vue générale et partie supérieure. Fronton partiellement reconstitué à partir des fragments conservés de la bande horizontale inférieure.
Լեռնակերտ, միանավ մատուռ (5-6-րդ դդ.), ամ. ճակատ, ընդհանուր տեսքը և վերին մասը: Ճակտոն՝ մասամբ վերականգնված (ստորին հորիզոնական գոտուց պահպանված մասերի հիման վրա):
Ճակտոն
Եռանկյունաձև ճարտարապետական տարր՝ կառույցի ճակատի վերնամասում: Նույն տրամատը* կամ նույն երիզը* զարդարում են և՛ քիվի* երկու թեք թևերը, և՛ հորիզոնական ժապավենը, որպեսզի հստակորեն ընդգծվի եռանկյունու եզրագիծը:
Հունահռոմեական անտիկ ճարտարապետությունից ժառանգված ճակտոնը պահպանվում է Հայաստանի վաղ քիստոնեական սրբարանների վրա մինչև 6-րդ դ. վերջ: Ապա, կորցնելով իր հորիզոնական գոտին, 7-րդ դ. սկզբից դառնում է երկլանջ*:
երկլանջ – հղում դեպի Երկլանջ ճակտոն
Fût (de colonne)
Partie principale, verticale, d’une colonne* (ou d’un pilier*), entre la base* et le chapiteau*.
Monastère de Sanahin, gavit (1181) devant l’église St-Sauveur, vue intérieure vers le sud. Le fût de chacune des quatre colonnes portant la coupole est un large monolithe cylindrique.
Սանահին վանք, Ս. Ամենափրկիչ եկ. առաջ կառուցված գավիթը (1181 թ.), ներքին տեսքը դեպի հվ.: Գմբեթակիր չորս սյուներից յուրաքանչյուրի բունը լայն գլանաձև մենաքար է:
Բուն (սյան)
Սյան* (կամ մույթի*) ուղղահայաց հիմնական մասը՝ խարսխի* և խոյակի* միջև: