Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale
Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան
E
Ébrasement
Élargissement vers l’intérieur, de la maçonnerie encadrant les baies, surtout les fenêtres, pour améliorer l’éclairage intérieur de l’édifice.
En Arménie, à la période paléochrétienne*, l’ébrasement des fenêtres est encore faible et sporadique. Au VIIe s., les fenêtres sont larges, à l’extérieur comme à l’intérieur, cependant elles marquent fréquemment un ébrasement. À partir de la fin du IXe s. elles se rétrécissent à l’extérieur, se transformant en sortes de meurtrières*. Les fenêtres présentent dès lors un fort ébrasement.
période paléochrétienne – մեկ եզր է
Peteghni, égl. (milieu du VIIe s.), ébrasement des fenêtres du mur nord. Vue du sud.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Պտղնի, եկ. (7-րդ դ. կեսեր), հս. պատի լուսամուտների շեղակումը: Տեսքը հվ.-ից:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Շեղակում
Լուսամուտների (երբեմն նաև դռների) բացվածքի դեպի ներս լայնացումը, որի նպատակն է ավելացնել կառույցի ներսի լուսավորությունը:
Հայաստանում վաղ քրիսոնեական շրջանում* պատուհանների շեղակումը թույլ է արտահայտված ու քիչ է հանդիպում: 7-րդ դարում պատուհանները լայն են, ինչպես ներսից, այնպես էլ դրսից, սակայն շեղակումը բավական տեսանելի է: 9-րդ դարի վերջից սկսած այն դառնում է ավելի ակնհայտ, քանի որ պատուհանները ձևափոխվում են և նմանվում հրակնատների*՝ դրսից նեղ, իսկ ներսից զգալիորեն լայնացված:
վաղ քրիսոնեական շրջան – մեկ եզր է
Monastère de Saint-Jean (Hovhannavank), égl. principale (1216-21), face intérieure du mur sud. Fort ébrasement de la fenêtre centrale, de même que des trois oculi.
Հովհաննավանք, գլխ. եկ. (1216-21 թթ.), հվ. պատը ներսից: Կենտրոնական պատուհանի, ինչպես նաև երեք օկուլուսների շեղակումը։
Écoinçon
Espace à la jonction entre deux arcs* (ou, plus rarement, entre un arc et un appui* vertical).
En Arménie, cet espace accueille souvent des motifs sculptés, en particulier, à partir du VIIe s., sur les arcatures aveugles*.
Arcature aveugle – մեկ եզր է
Zvartnots, cathédrale (milieu du VIIe s.), arcature aveugle. Écoinçon occupé par un personnage tenant des outils et, plus haut, par des rinceaux de vigne et de grenadiers.
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դարի կես), խուլ կամարաշար: Միջկամարային տարածք՝ ձեռքին գործիքներ բռնած մարդու պատկերով, իսկ ավելի վեր՝ նռնենիով ու խաղողի որթով:
Միջկամարային տարածք
Տարածք՝ երկու կամարների* հանգույցում (կամ, հազվադեպ, կամարի և ուղղահայաց հենարանի* միջև): Հայաստանում, 7-րդ դարից սկսած, հատկապես խուլ կամարաշարերի* վրա, միջկամարային տարածքը հաճախ զարդարված է քանդակներով:
խուլ կամարաշար – մեկ եզր է
Ani, égl. St-Grégoire (1215), arcature aveugle. Écoinçons peuplés d’oiseaux et de quadrupèdes divers.
Անի, Ս. Գրիգոր եկ. (1215 թ.), խուլ կամարաշար: Միջկամարային տարածքներ՝ բազմազան թռչունների և չորքոտանիների քանդակներով:
École architecturale
Parmi les nombreuses significations du terme « école », le sens figuré appliqué à l’architecture et utilisé dans le présent glossaire est le suivant : ensemble de traits conceptuels et stylistiques propres à un groupe de constructions contemporaines et situées sur une même aire géographique.
Ces traits communs peuvent s’inspirer de l’œuvre d’un architecte célèbre ou appartenir à un mouvement architectural particulier.
En Arménie, les écoles architecturales du Vaspourakan, de Siounie, d’Artsakh et d’Ani* en sont des exemples.
Ani* — հղում դեպի École architecturale d’Ani
Couverture du livre L’architettura della scuola regionale di Ani nell’Armenia medievale (L’architecture de l’école régionale d’Ani dans l’Arménie médiévale) de Paolo Cuneo, Rome, 1977.
Պաոլո Կունեոյի L’architettura della scuola regionale di Ani nell’Armenia medievale (Անիի տարածաշրջանային դպրոցի ճարտարապետությունը միջնադարյան Հայաստանում) (Հռոմ, 1977 թ.) գրքի շապիկը:
Ճարտարապետական դպրոց
«Դպրոց» եզրի բազմաթիվ նշանակություններից ճարտարապետությանը վերաբերող և սույն բառարանում օգտագործվող փոխաբերական իմաստը հետևյալն է. հորինվածքային ու ոճական յուրահատկությունների ամբողջություն, որը բնորոշ է կառույցների որոշակի խմբի, որոնք պատկանում են նույն ժամանակաշրջանին և գտնվում են նույն տարածքում:
Այս ընդհանուր գծերը կարող են ներշնչված լինել որևէ նշանավոր ճարտարապետի գործերից կամ պատկանել որևէ ճարտարապետական ինքնատիպ ուղղության:
Հայաստանում առավել հայտնի են Վասպուրականի, Սյունիքի, Արցախի և Անիի* ճարտարապետական դպրոցները:
Անի* – հղում դեպի Անիի ճարտարապետական դպրոց
École architecturale d’Ani
École architecturale* qui s’est développée à Ani, capitale du royaume bagratide et dans les cantons voisins durant les dernières décennies du Xe s. et les premières décennies du XIe s.
Sa figure centrale est l’architecte Trdat/Tiridate, auteur des cathédrales d’Arguina (c. 973-977, détruite) et d’Ani (989-1001), ainsi que très probablement de l’église Saint-Grégoire du roi Gaguik (1001-c.1005, en ruine), à Ani. Il est aussi intervenu à Constantinople (c. 990-994) pour réparer la coupole* de la cathédrale* Sainte-Sophie, après le séisme de 989. Il est probable qu’il soit également l’auteur de l’église Saint-Signe du monastère de Haghbat (c. 976-c. 989).
L’école architecturale d’Ani se caractérise par une série de traits techniques et surtout stylistiques, liés à l’accent mis sur la verticalité des proportions, et dont beaucoup sont présents dans les œuvres de Trdat :
— fine colonnade-arcature aveugle* sur les façades ;
— dôme en ombrelle* ;
— à l’intérieur, piliers fasciculés* et arcs brisés* à plusieurs rouleaux* ;
— au premier tiers du XIe s., portails* à chambranle rectangulaire surmontés d’une « architrave* » à décor antiquisant.
colonnade-arcature aveugle – մեկ եզր է, հղումով դեպի Arcature aveugle
dôme en ombrelle – մեկ եզր է
pilier fasciculé – մեկ եզր է
arc – առանձին եզր է
arc brisé – մեկ եզր է
arc à rouleaux – մեկ եզր է
Ani, cathédrale (989-1001), vue du sud-ouest.
Hypothèse de restitution Achot Hakobian et Parkèv Frankian, fondation R.A.A., Erevan, 2023.
Անի, մայր տաճար (989-1001 թթ.), տեսքը հվ.-ամ.-ից:
Վերակազմության փորձը՝ Աշոտ Հակոբյան և Պարգև Ֆրանկյան, R.A.A. հիմնադրամ (Երևան, 2023 թ.):
Անիի ճարտարապետական դպրոց
Ճարտարապետական դպրոց*, որը զարգացել է Բագրատունյաց թագավորության Անի մայրաքաղաքում և հարևան գավառներում 10-րդ դ. վերջում և 11-րդ դ. սկզբում:
Գլխավոր ներկայացուցիչը Տրդատ ճարտարապետն է՝ Արգինայի մայր տաճարի (մոտ 973-977 թթ., այժմ՝ խոնարհված) և Անիի մայր տաճարի (989-1001 թթ.), ինչպես նաև, ամենայն հավանականությամբ, Անիի Գագկաշեն Ս. Գրիգոր եկեղեցու (1001-մոտ 1005 թթ., այժմ՝ ավերված) հեղինակը: Նա նաև վերականգնել է Կոստանդնուպոլսի Ս. Սոֆիա մայր տաճարի* գմբեթը* (մոտ 990-994 թթ.) 989 թ. երկրաշարժից հետո: Հավանական է, որ Տրդատը նաև Հաղբատի վանքի Ս. Նշան եկեղեցու (մոտ 976-989 թթ.) հեղինակն է:
Անիի ճարտարապետական դպրոցը բնորոշվում է տեխնիկական և հատկապես ոճական մի շարք գծերով՝ կապված ուղղահայաց համամասնությունների ընդգծման հետ, որոնցից շատերը առկա են Տրդատի գործերում՝
— բարակ խուլ սյունակամարաշար* ճակատների վրա,
— հովհարաձև վեղար*,
— խրձաձև մույթեր* և սլաքաձև* բազմաղեղ* կամարներ* կառույցի ներսում,
— 11-րդ դարի առաջին տասնամյակներում ուղղանկյուն պարակալով շքամուտք*՝ պսակված հնահունչ «քովթարահեծանով*»:
մայր տաճար – մեկ եզր է
խուլ սյունակամարաշար – մեկ եզր է, հղումով դեպի Խուլ սյունաշար
հովհարաձև վեղար – մեկ եզր է
խրձաձև մույթ – մեկ եզր է
սլաքաձև կամար – մեկ եզր է
բազմաղեղ կամար – մեկ եզր է
Ani, égl. St-Grégoire l’Illuminateur dite Gagkachèn (1001-c. 1005), vue du nord.
Hypothèse de restitution Achot Hakobian et Parkèv Frankian, fondation R.A.A., Erevan, 2023.
Անի, Գագկաշեն Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկ. (1001-մոտ 1005 թթ.), տեսքը հս.-ից:
Վերակազմության փորձը՝ Աշոտ Հակոբյան և Պարգև Ֆրանկյան, R.A.A. հիմնադրամ (Երևան, 2023 թ.):
Édicule
Construction religieuse de petites dimensions.
Monastère de Tatèv, mausolée du théologien, savant et artiste Grégoire de Tatèv (1346-1409), reconstruit en 1787, « blotti » contre la cathédrale Saints-Pierre-et-Paul et la chapelle Saint-Grégoire l’Illuminateur. L’édicule a la forme d’une chapelle mononef miniature, couverte d’une bâtière.
Տաթևի վանք, Ս. Պողոս-Պետրոս մայր տաճարին ու Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ մատուռին կից մանրակառույց, որը աստվածաբան, գիտնական և փիլիսոփա Գրիգոր Տաթևացու (1346-1409 թթ.) դամբարանն է: Վերակառուցվել է 1787 թ.՝ երկթեք կտուրով միանավ մատուռի մանրակերտի տեսքով:
Մանրակառույց (կրոնական)
Փոքրածավալ կրոնական շինություն:
Église (*)
1. L’ensemble des fidèles chrétiens baptisés, réunis sous l’autorité de leur clergé. (S’écrit toujours avec un É majuscule à l’initiale.)
2. Édifice dédié au culte chrétien et conçu pour accueillir tous les fidèles et leur permettre de participer publiquement à ce culte.
Dans l’Empire romain, après l’autorisation du culte chrétien au IVe siècle, les chrétiens commencèrent à utiliser pour leurs réunions cultuelles, non les temples païens, trop petits, mais les basiliques*, grandes salles publiques oblongues*, mieux adaptées à leurs besoins.
En Arménie, le christianisme fut adopté au début du IVe siècle comme religion officielle et l’Église apostolique arménienne*, soumise à diverses menaces, fut très tôt conduite à « nationaliser » ses institutions. C’est l’une des raisons qui expliquent l’originalité de cette culture et notamment de l’architecture arménienne.
Comme dans l’ensemble de l’Empire romain, en Arménie, aux premiers siècles chrétiens, on recourut pour les besoins du culte à des salles longitudinales, relativement grandes. Ici aussi elles sont appelées basiliques. Elles avaient trois nefs* et étaient peut-être inspirées de salles palatines locales préchrétiennes. Il y avait également, en cette période initiale, de nombreuses petites églises à une seule salle allongée, des mononefs*, plus faciles à bâtir. Encore privés de coupole*, tous ces sanctuaires oblongs étaient couverts de toits en bâtière*.
oblongue – հղում դեպի Oblong
toit en bâtière – մեկ եզր է
Dans le même temps, par suite du développement de la vénération des martyrs et de la construction des martyria*, apparurent en Arménie, de même que dans l’Empire romain d’Orient (Byzance), de nombreuses compositions centrées* et/ou cruciformes* couronnées d’une coupole. L’importance accordée à la coupole venait de ce qu’elle était perçue comme le symbole de la voûte céleste et du royaume de Dieu.
Après une première expérience concluante à la fin du Ve siècle à Tékor, une étape décisive fut franchie au VIIe siècle : la coupole fut également adaptée aux structures longitudinales* des anciennes basiliques et mononefs. Cela donna naissance à de nouveaux types d’églises à coupole sur croix inscrite*.
Ainsi se constitua la grande diversité typologique de l’architecture ecclésiastique arménienne, unie toutefois par des caractéristiques fondamentales constantes. Parmi elles, la nécessité de prévenir le risque sismique, la prépondérance de roches volcaniques et le style sobre et monumental qui s’accordait avec l’usage de ce matériau.
(*) Pour sa partie initiale, ce texte s’inspire de l’article « Église » du Glossaire de Zodiaque 1989, p. 177.
— Église apostolique arménienne – մեկ եզր է
— Centré – հղում դեպի Plan centré
— Cruciforme – հղում դեպի Plan cruciforme
— structures longitudinales – մեկ եզր է: Հղում դեպի Երկայնական հատակագիծ
— église à coupole sur croix inscrite – մեկ եզր է: Հղում դեպի Plan en croix inscrite
Մանրակառույց (կրոնական)
1. Քրիստոնյա մկրտված հավատացյալների ամբողջությունը՝ համախմբված հոգևոր դասի ղեկավարության ներքո:
2. Կառույց՝ նվիրված քրիստոնեական պաշտամունքին և շինված այնպես, որ բոլոր հավատացյալները կարողանան այդտեղ հավաքվել և հանրորեն մասնակցել այդ պաշտամունքին:
4-րդ դարում, երբ Հռոմեական կայսրությունում քրիստոնեությունն օրինականացվեց, քրիստոնյաներն սկսեցին իրենց պաշտամունքային ժողովների համար օգտագործել ոչ թե հեթանոսական տաճարները, որոնք շատ փոքր էին, այլ բազիլիկները*՝ հանրային ընդարձակ, երկայնական դահլիճները, որոնք ավելի հարմար էին իրենց կարիքներին:
Հայաստանում 4-րդ դարի սկզբին քրիստոնեությունն ընդունվեց որպես պետական կրոն, և Հայ առաքելական եկեղեցին*, ենթարկվելով բազմազան սպառնալիքների, շատ շուտ ստիպված եղավ «ազգայնացնել» իր կառույցները: Այդ է հայ մշակույթի և մասնավորապեu հայ ճարտարապետության ինքնատիպության պատճառներից մեկը:
Քրիստոնեության առաջին դարերում, ինչպես ամբողջ հռոմեական կայսրությունում, այնպես էլ Հայաստանում, քրիստոնեական պաշտամունքն իրականացնելու համար օգտագործվեցին համեմատաբար մեծ, երկայնական դահլիճներ, որոնք նույնպես բազիլիկ են կոչվում։ Դրանք ունեին եռանավ* հորինվածք, ինչը գուցե փոխառված էր նախաքրիստոնեական տեղական պալատական սրահներից: Սկզբնական շրջանում կային նաև բազմաթիվ փոքր եկեղեցիներ՝ միայն մեկ երկայնական դահլիճով՝ միանավեր*, որոնք կառուցելն ավելի դյուրին էր: Դեռևս անգմբեթ այս բոլոր երկայնական սրբարանները ծածկված էին երկթեք տանիքներով*:
երկթեք տանիք – մեկ եզր է
Նույն ժամանակահատվածում մարտիրոսների երկրպագության ու մարտիրոսարանների* (վկայարանների) տարածման հետևանքով Հայաստանում, ինչպես և արևելահռոմեական կայսրությունում (Բյուզանդիայում) ի հայտ եկան գմբեթով* պսակված բազմաթիվ խաչաձև* և/կամ կենտրոնաձիգ* հորինվածքներ: Գմբեթին մեծ կարևորություն էր տրվում, քանի որ այն ընկալվում էր իբրև երկնակամարի և Աստծո արքայության խորհրդանիշ:
7-րդ դարում վճռորոշ քայլ արվեց. գմբեթը հարմարեցվեց նաև նախկին բազիլիկիների ու միանավերի երկայնական կառուցվածքներին*: Դրա արդյունքում ծնվեցին ներգծված (ներգրված) խաչով գմբեթավոր եկեղեցիների* նոր տեսակներ: Այսպիսի առաջին հաջողված փորձը արվել էր 5-րդ դարի վերջում Տեկորում:
Այսպես ստեղծվեցին հայ եկեղեցական ճարտարապետության բազմազան հորինվածքներ, որոնց դարեր շարունակ միավորում են մի քանի հատկանիշներ: Դրանցից են սեյսմակայունություն ապահովելու հրամայականը, հրաբխային ապարների գերակշռությունը և այն զուսպ ու կոթողային ոճը, որը կարծես համահունչ է այդ շինանյութին։
(*) Ներկա տեքստի սկզբնական մասը հիմնված է Zodiaque-ի Glossaire-ի (1989 թ., էջ 177) «Եկեղեցի» հոդվածի վրա:
— Հայ առաքելական եկեղեցի – մեկ եզր է
— Խաչաձև – հղում դեպի Խաչաձև հատակագիծ
— Կենտրոնաձիգ – հղում դեպի Կենտրոնաձիգ հատակագիծ
— երկայնական կառուցվածքներ – մեկ եզր է: Հղում դեպի Երկայնական հատակագիծ
— ներգրված (ներգծված) խաչով գմբեթավոր եկեղեցի – մեկ եզր է: Հղում դեպի Ներգրված խաչ հատակագիծ
Église abbatiale
Église principale d’un monastère*. Le terme s’emploie, à propos de l’Occident médiéval et moderne, par référence à la fonction de l’abbé. Mais il peut aussi s’appliquer commodément, en français, à l’église principale d’un monastère arménien. Celle-ci se signale toujours nettement par son caractère de dominante dans l’ensemble monastique, et presque toujours, par la présence, devant sa façade ouest, d’un gavit*/jamatoun*.
Monastère de Haghartzin (XIIIe s.). L’église principale, « l’abbatiale » Ste-Mère de Dieu (1281), est la dominante volumétrique de l’ensemble.
(Devant sa façade ouest se trouvent les vestiges consolidés du gavit/jamatoun.)
Հաղարծին վանք (13-րդ դ.): Գլխավոր՝ Ս. Աստվածածին եկ. (1281 թ.) համալիրի մեջ ծավալային գերակայություն ունի:
(Ամ. ճակատին կից ավերված գավթի/ժամատան ամրակայված մնացորդներն են:)
Վանքի գլխավոր եկեղեցի
Վանքում* իր գերիշխող դիրքով հստակորեն առանձնացող եկեղեցի, որի արևմտյան ճակատին գրեթե միշտ կցված է գավիթ*/ժամատուն*:
Église apostolique arménienne (*)
Église orientale autocéphale préchalcédonienne, largement majoritaire chez les Arméniens.
Elle se définit comme apostolique, car sa fondation est traditionnellement attribuée aux apôtres Thaddée et Barthélémy (Ier s.). Elle s’estime orthodoxe et appartient à la famille des plus anciennes Églises d’Orient.
L’Église arménienne est également appelée « grégorienne », surtout à partir du XIXe s. par l’Église russe. Cette appellation se réfère à l’action d’évangélisation menée par saint Grégoire l’Illuminateur au début du IVe s., qui a conduit à l’adoption du christianisme comme religion d’État par le royaume d’Arménie.
L’Église arménienne est autocéphale et son chef suprême, le catholicos*, est élu localement, par un collège d’évêques et de représentants laïcs des fidèles arméniens.
L’Église arménienne est dite « préchalcédonienne » parce qu’elle n’a pas participé au concile tenu à Chalcédoine en 451 et a rejeté ses décisions relatives aux deux natures dans la personne du Christ et à la primauté du patriarche de Constantinople. Elle est restée fidèle aux seuls dogmes adoptés lors des trois premiers conciles œcuméniques, notamment à ceux du concile d’Éphèse (431) et en premier lieu à celui relatif à la personne du Christ : « Une est la nature du Verbe incarné ».
Voir aussi : Chalcédonien, Miaphysite, Monophysite
Հայ առաքելական եկեղեցի
Նախաքաղկեդոնական ինքնագլուխ (անկախ) արևելյան եկեղեցի, որի հետևորդ է հայերի մեծամասնությունը:
Այն անվանվում է առաքելական, քանի որ նրա հիմնադրումը ավանդաբար վերագրվում է Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալներին (1-ին դ.):
Այս եկեղեցին իրեն համարում է ուղղափառ և մաս է կազմում Արևելյան հնագույն եկեղեցիների ընտանիքի:
Հայ եկեղեցին կոչվում է նաև «գրիգորյան», հատկապես 19-րդ դարից՝ ռուսական եկեղեցու կողմից՝ հիմք ընդունելով 4-րդ դարի սկզբում Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կատարած քարոզչությունը, որի արդյունքում Հայաստանում քրիստոնեությունն ընդունվեց որպես պետական կրոն:
Հայ եկեղեցին անկախ է: Նրա գերագույն պետը՝ կաթողիկոսը*, ընտրվում է կաթողիկոսանիստում եպիսկոպոսներից ու հավատացյալն հայ աշխարհական ներկայացուցիչներից կազմված ժողովի կողմից:
Հայ եկեղեցին կոչվում է «նախաքաղկեդոնական», որովհետև չի մասնակցել Քաղկեդոնի 451 թ. տիեզերական ժողովին և մերժել է նրա որոշումները՝ Քրիստոսի անձի մեջ երկու բնությունների և Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի գերագահության հետ կապված: Հայ եկեղեցին հավատարիմ է մնացել առաջին երեք տիեզերական ժողովներում, մասնավորապես Եփեսոսի ժողովում (431 թ.) ընդունված սկզբունքներին, և առաջին հերթին «Մի է Աստծո մարմնացյալ Բանի բնությունը» Քրիստոսին բնութագրող ուսմունքին:
Տե՛ս նաև Քաղկեդոնական, Միաբնակ
Église funéraire (= Église-mausolée)
Petite église consacrée au souvenir d’un ou plusieurs personnages éminents, le plus souvent le prince local, et composée de trois niveaux : un caveau* partiellement hypogé* ou construit sur le sol, une chapelle funéraire* (oratoire*) et un lanternon* (clocher*).
Cette typologie, dans sa forme achevée, à trois niveaux, apparaît semble-t-il au XIIIe s. par suite d’un probable croisement avec le campanile*. Elle est propre à l’Arménie de la première moitié du XIVe s. (Èghvard/Yèghvard, Noravank, Kapoutan…).
Elle constitue, selon toute probabilité, une nouvelle manifestation de la tradition paléochrétienne et médiévale du mausolée* (ou martyrium*) comprenant un caveau* surmonté d’une chapelle*. À son tour, cette tradition plonge ses racines dans l’Antiquité romaine.
Dans les églises funéraires arméniennes, le caveau n’est plus souterrain et l’édifice est couvert d’un lanternon grâce auquel il intègre une fonction de clocher. Par cette forme, la nouvelle typologie semble renouer avec l’héritage romain antique des mausolées turriformes à petite rotonde ou tholos (Glanum, France, mausolée des Julii, Ier s. av. J.-C.).
Quant à la chapelle du deuxième niveau, elle est assez petite et son accès, limité, se faisait par des escaliers en encorbellement* sur la façade occidentale de l’édifice ou probablement par des échelles en bois. La chapelle était sans doute réservée aux proches du ou des défunts.
Compte tenu de leurs hautes proportions, de leur forte visibilité et de ce que l’un d’entre eux sert actuellement d’église paroissiale avec un prêtre attitré (Èghvard/Yèghvard), ces édifices peuvent être, de manière conventionnelle, appelés église.
Voir aussi : Mausolée
1. Gochavank, bibliothèque (probablement un ancien caveau)-chapelle-clocher (1291), lieu présumé de conception de la nouvelle typologie. 2.-6. Églises funéraires. 2. Ourtzadzor (début XIVe s.). 3. Karbi (premier tiers XIVe s.). 4. Èghvard/Yèghvard, Ste-M. de Dieu (premier tiers XIVe s.). 5. Noravank, égl. du prince Bourtel (1339). 6. Kapoutan, St-Ménas (1349).
1. Գոշավանք, գրատուն (հավանաբար նախկին դամբանանկուղ)-մատուռ-զանգակատուն (1291 թ.), որը կարծես այս նոր տեսակի առաջին օրինակն է: 2.-6. Դամբանական եկեղեցիներ: 2. Ուրծաձոր (14-րդ դ. սկիզբ): 3. Կարբի (14-րդ դ. 1-ին կես): 4. Եղվարդ, Ս. Աստվածածին (14-րդ դ. սկիզբ): 5. Նորավանք, Բուրթելաշեն եկ. (1339 թ.): 6. Կապուտան, Ս. Մինաս (1349 թ.):
Դամբանական եկեղեցի (= Դամբարան-եկեղեցի, Եկեղեցի-դամբարան)
Փոքր եկեղեցի՝ նվիրված մեկ կամ մի քանի նշանավոր անձանց, ամենից հաճախ՝ տեղական իշխանի հիշատակին: Բաղկացած է երեք հարկից՝ մասամբ ստորգետնյա կամ վերգետնյա դամբանանկուղից*, դամբանական մատուռից* (աղոթարան*) և լապտերից* (զանգակատուն*):
Այս հորինվածքն իր ավարտուն՝ եռաստիճան ձևն ստացել է, կարծես, 13-րդ դ.՝ հավանաբար զանգակատան հետ խաչասերվելով։ Այն տարածվել է 14-րդ դ. առաջին կեսին (Եղվարդ, Նորավանք, Կապուտան և այլն):
Հայկական դամբանական եկեղեցու նախօրինակը, ամենայն հավանականությամբ, վաղքրիստոնեական և միջնադարյան դամբարանն* է կամ մարտիրոսարանը*, որն իրենից ներկայացնում էր դամբանանկուղ, իսկ վրան՝ մատուռ։ Այս ավանդույթն, իր հերթին, ծագում է անտիկ Հռոմից:
Դամբանական եկեղեցիներում դամբանանկուղն այլևս ստորգետնյա չէ, բացի այդ, կառույցը պսակվում է լապտերով, որով ստանում է նաև զանգակատան գործառույթ: Լապտեր ավելացնելով՝ կարծես վերականգնվում է այս նոր հորինվածքի և անտիկ հռոմեական աշտարակաձև դամբարանների ժառանգական կապը (Գլանում, Ֆրանսիա, Յուլիուսների դամբարանը, Ք.ա. 1-ին դ.):
Երկրորդ հարկի բավական փոքր մատուռը կարելի էր մտնել արևմտյան ճակատի վրա ցցակառույց* աստիճաններով կամ գուցե փայտե սանդուղքով: Մատուռը հավանաբար վերապահված էր հանգուցյալ(ներ)ի մերձավորներին:
Հաշվի առնելով դրանց բարձր համաչափությունները, տեսանելիությունը և այն, որ դրանցից մեկն այժմ ծառայում է որպես ծխական եկեղեցի և ունի իր քահանան (Եղվարդ)՝ այս կառույցները պայմանականորեն կարելի է եկեղեցի անվանել:
Տե՛ս նաև Դամբարան
Église martyriale ou mémoriale
Sanctuaire consacré au culte d’un martyr, d’un saint ou au souvenir d’un évènement important.
En Arménie, à la période paléochrétienne* et durant l’Âge d’or*, quelques grandes églises peuvent être vues comme martyriales/mémoriales (cathédrales d’Étchmiadzine et de Zvartnots, églises de Tékor, Érérouyk/Yérérouyk, Ste-Hripsimé). Elles semblent avoir pour signe distinctif la présence d’une crépis* (large plateforme à gradins).
Plusieurs d’entre elles pourraient avoir hérité des mausolées* ou hérôa romains antiques leur composition centrée* et cruciforme* à coupole*.
André Grabar (Martyrium, Paris, 1946) a, le premier, appliqué la qualification d’église martyriale aux plus fameux de ces sanctuaires, Étchmiadzine et Zvartnots. Il a appelé « martyrium de lieu saint », « martyrium d’une théophanie » ou « sanctuaire commémoratif » « ces sanctuaires qui pourtant sont […] destinés au culte liturgique normal ».
Composition centrée – Մեկ եզր է: Հղում դեպի Plan centré
cruciforme à coupole – Մեկ եզր է: Հղում դեպի Plan cruciforme
Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzin, hypothèse de restitution après la reconstruction de la fin du Ve s.
Plan d’après Alexandre Sahinian 1966, pl. XXIX.
Restitution d’après Armèn Kazarian 2007, p. 38, fig. 23.
Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, վերակազմության վարկած 5-րդ դ. վերջի վերակառուցումից հետո:
Հատակագիծը՝ ըստ Ալեքսադր Սահինյանի (1966 թ., աղյուսակ XXIX):
Վերակազմությունը՝ ըստ Արմեն Ղազարյանի (2007 թ., էջ 38, նկ. 23):
Zvartnots, cathédrale (milieu VIIe s.). Vue générale des ruines du nord-ouest, sur une crépis (reconstituée) à sept degrés.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian. Hypothèse de restitution d’après Stépan Mnatsakanian 1971a, p.
100. Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կես):
Ավերակների ընդհ. տեսքը հս.-ամ.-ից, յոթ աստիճաններով (կերակազմված) հարթակի վրա:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Վերակազմության վարկածը՝ ըստ Ստեփան Մնացականյանի (1971 թ. [ա], էջ 100):
Մարտիրոսական կամ հուշային եկեղեցի
Սրբարան՝ նվիրված մարտիրոսի, սրբի կամ կարևոր իրադարձության հիշատակին:
Հայաստանում վաղ քրիստոնեական շրջանի* և Ոսկե դարի* մի քանի մեծ եկեղեցիներ մարտիրոսական/հուշային են (Էջմիածնի ու Զվարթնոցի մայր տաճարները, Տեկորի, Երերույքի ու Ս. Հռիփսիմեի եկեղեցիները): Դրանց կարծես բնորոշ է գետնախարիսխը*՝ աստիճանավոր լայն հարթակը։
Մի քանիսն ունեն խաչաձև* կենտորնագմբեթ* հորինվածք, որը գուցե ժառանգել են անտիկ հռոմեական դամբարաններից կամ հերոումներից:
«Մարտիրոսական եկեղեցի» եզրն առաջին անգամ կիրառել է Անդրե Գրաբարը (Martyrium, Փարիզ, 1946 թ.)՝ անդրադառնալով հայկական ամենահայտնի՝ Էջմիածնի ու Զվարթնոցի սրբարաններին: Նա «սրբազան վայրի վկայարան», «աստվածահայտնության վկայարան» կամ «հուշային սրբարան» է անվանել «այդ սրբարանները, որոնցում, սակայն, […] սովորական ծիսական կարգ է մատուցվում»:
Խաչաձև – հղում դեպի Խաչաձև հատակագիծ
Կենտրոնագմբեթ – հղում դեպի Կենտրոնաձիգ հատակագիծ
Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), hypothèse de restitution d’après les données de la mission du LA3M.
Plan schématique Fabien Krähenbühl/LA3M, 2013.
Restitution en 3D Patrick Donabédian et David Ollivier/LA3M, 2014.
Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), վերակազմության վարկածը՝ ըստ LA3M-ի գիտարշավի տվյալների:
Պարզեցված հատակագիծը՝ Ֆաբյեն Կրեհենբյուլ/LA3M, 2013 թ.:
Եռաչափ վերակազմությունը՝ Պատրիկ Տոնապետյան և Դավիդ Օլիվիե/LA3M, 2014 թ.:
Église-mausolée
Voir : Église funéraire
Դամբարան-եկեղեցի
(եկեղեցի-դամբարան)
Տե՛ս Դամբանական եկեղեցի
Élévation de l’abside (= Bèm, Élévation de l’autel, Plateforme d’élévation de l’abside)
Plateforme appelée bèm en arménien qui surhausse le sol de l’abside* principale. Sur elle est dressée la table d’autel*.
Faible aux premiers siècles chrétiens, la hauteur de cette plateforme augmente progressivement au cours du Moyen Âge.
À chaque extrémité latérale (parfois à seulement l’une d’elles), quelques marches permettent aux officiants d’accéder à cette élévation.
La face (le front) de l’élévation* tournée vers l’espace central de l’église est généralement décorée de motifs sculptés végétaux et géométriques, parfois aussi de reliefs figurés ou de croix.
Dans les églises géorgiennes, ainsi que, au XIIIe s., dans les églises des communautés arméniennes de confession chalcédonienne*, l’élévation de l’autel est très faiblement marquée ou est absente. Elle est souvent remplacée par un chancel ou un templon = une balustrade, un muret ou une cloison séparant l’abside de la nef.
communautés arméniennes de confession chalcédonienne – մեկ եզր է: Հղում դեպի Foyers chalcédoniens.
Baybourd, chapelle mononef (c. Ve-VIe s.). Vue intérieure vers l’est. L’élévation de l’abside se réduit à un degré.
Բայբուրդ, միանավ մատուռ (մոտ 5-6-րդ դդ.): Ներքին տեսքը դեպի խորան: Բեմը միայն մեկ աստիճանի բարձրություն ունի:
Բեմ (բեմի հարթակ)
Ավագ խորանի* հատակը բարձրացնող հարթակ: Սեղանը* կանգնեցված է դրա վրա:
Քրիստոնեության առաջին դարերում բեմը ցածր է, իսկ Միջնադարում այն աստիճանաբար ավելի բարձր է դառնում:
Դրա երկու կողային ծայրերին (երբեմն միայն մեկ ծայրին) կան աստիճաններ, որոնցով պատարագողները բեմ են բարձրանում:
Բեմառաջքը* (բեմի ճակատը) սովորաբար զարդարված է բուսական կամ երկրաչափական քանդակներով, երբեմն էլ՝ մարդկային պատկերներով կամ խաչերով:
Ինչպես վրացական, այնպես էլ 13-րդ դարի հայ քաղկեդոնական համայնքների* եկեղեցիներում բեմը շատ ցածր է կամ բացակայում է: Դրա փոխարեն հաճախ խորանը նավից զատվում է բազրիքով կամ միջնորմով:
հայ քաղկեդոնական համայնքներ – մեկ եզր է: Հղում դեպի Քաղկեդոնական օջախները միջնադարյան Հայաստանում
Monastère de Saint-Jean (Hovhannavank), égl. principale (1216-21). Élévation de l’abside (bèm) assez marquée, récemment restaurée.
Հովհաննավանք, գլխավոր եկ. (1216-21 թթ.): Բավական բարձր բեմ (վերջերս վերանորոգված):
Monastère de Téghényats, égl. principale (1e moitié du XIe s.). L’élévation de l’abside a une hauteur moyenne, propre aux Xe-XIe s. Elle se distingue par la richesse de sa décoration sculptée et en particulier par l’image centrale du paon à queue déployée.
Թեղենյաց վանք, գլխավոր եկ. (11-րդ դ. 1-ին կես): Բեմը միջին բարձրություն ունի՝ բնորոշ 10-11-րդ դդ.: Այն առանձնանում է զարդաքանդակների ճոխությամբ՝ հատկապես վերնապոչը բացած սիրամարգի կենտրոնական պատկերով:
Enceinte
A) Dispositif (douve*, rang de pieux, levée de terre, mur de clôture fortifié, rempart*, série de murailles…) qui entoure un espace afin de le protéger.
B) Espace ainsi délimité.
Monastère de Tatèv, enceinte (restaurée aux XVIIe-XIXe s.). Comme dans presque tous les monastères de l’Arménie médiévale, l’ensemble est entouré et protégé par une puissante enceinte. Ce rempart complète et renforce les défenses naturelles du site. Les cellules et communs sont rangés le long de sa paroi interne.
Տաթևի վանք, պարիսպ (17-19-րդ դդ. վերանորոգված): Միջնադարյան Հայաստանի գրեթե բոլոր վանքերի պես համալիրը պարփակված է ու պաշտպանված հզոր պարսպով: Վերջինս լրացնում է և ուժեղացնում տեղանքի բնական պաշտպանությունը: Խցերն ու կենցաղային շենքերը շինված են պարսպի երկայնքով՝ ներսի կողմից:
Պատնեշ
Հողաթումբ, ցցերի շարք, պարիսպ*, որն ամբողջությամբ կամ մասամբ շրջապատում է տարածքը այն պաշտպանելու նպատակով:
Encorbellement (en encorbellement)
A) Dispositif (douve*, rang de pieux, levée de terre, mur de clôture fortifié, rempart*, série de murailles…) qui entoure un espace afin de le protéger.
B) Espace ainsi délimité.
Yanık (royaume d’Arménie en Cilicie [Turquie]), tour monastique (XIIe-XIIIe s.). Latrines formant un encorbellement soutenu par deux consoles.
Photo Maxime Goepp.
Յանըք (Հայաստանի թագավորությունը Կիլիկիայում, այժմյան Թուրքիա), վանական աշտարակ (12-13-րդ դդ.): Երկու բարձակների վրա հենված ցցակառույց պետքարան:
Լուս.՝ Մաքսիմ Գըփ:
Ցցակառույց (գ. և ած.)
Élément architectural en saillie, en surplomb sur un mur, généralement appuyé sur des consoles*.
S’emploie souvent dans la locution adverbiale « en encorbellement » = en saillie.
Monastère de Noravank, église funéraire du prince Bourtel (1331-39), façade ouest. Paire d’escaliers en encorbellement, conduisant à l’oratoire.
Նորավանք, Բուրթելաշեն դամբանական եկ. (1331-39 թթ.), ամ. ճակատ: Ցցակառույց աստիճաններ, որոնք տանում են դեպի աղոթարան:
Enduit
Pâte de plâtre (gypse) ou de chaux*, posée en couche lisse sur un mur et souvent destinée à être couverte de peinture.
Mrèn (années 630), intérieur de l’église, arc triomphal. Fragment d’enduit portant le portrait d’un saint en médaillon. Très fin, l’enduit s’est détaché de la surface murale et est ainsi devenu, avec le motif peint qu’il porte, très vulnérable.
Մրեն (630-ական թթ.), եկ.-ու ներսը, սրբազան կամար: Ծեփի հատված, որի վրա պատկերված է սրբի դիմանկար՝ վահանակի մեջ: Չափազանց բարակ լինելով՝ ծեփի այդ մասը պատկերի հետ միասին անջատվել է պատի մակերեսից և ընկնելու վրա է:
Ծեփ (= Սվաղ)
Գաջից կամ կրից պատրաստված մածուկ, որը ողորկ շերտով քսում են պատի վրա և հաճախ ծածկում որմնանկարով:
Énéolithique (= Âge du cuivre)
Voir : Âge du cuivre
Էնեոլիթ (= Պղնձի դար)
Տե՛ս Պղնձի դար
Enluminure (= Miniature)
1. Peinture qui décore un manuscrit.
2. Art de la décoration peinte des manuscrits.
La plupart des manuscrits arméniens enluminés sont des évangéliaires, mais on trouve aussi des bibles et d’autres catégories de codex*.
Bible de Bologne (fin du XIIIe s.), Maténadaran n° 2705. L’enluminure peinte sur le fol. 476v présente le Jugement dernier selon l’Apocalypse de Jean.
Symbole de la culture arménienne en diaspora, cette bible a été copiée et a commencé à être enluminée en Italie, puis a été transférée en Crimée où elle a été complétée aux XIVe et XVIIe s.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Բոլոնյայի Աստվածաշունչ (13-րդ դ. վերջ), Մատենադարան N 2705: Էջ 476բ-ի մանրանկարը ներկայացնում է Վերջին դատաստանը՝ ըստ Հովհաննեսի hայտնության:
Սփյուռքահայ մշակույթի խորհրդանիշ այս մատյանն ընդօրինակել և սկսել են նկարազարդել Իտալիայում, ապա տեղափոխել են Ղրիմ, որտեղ շարունակել են մանրանկարներով զարդարել 14-րդ և 17-րդ դարերում:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Մանրանկար, Մանրանկարչություն
Մանրանկարը ձեռագիրը զարդարող նկարն է:
Մանրանկարչությունը ձեռագրեր նկարազարդելու արվեստն է:
Հայկական նկարազարդ ձեռագրերի մեծամասնությունը Ավետարաններ են, սակայն կան նաև Աստվածաշունչ մատյաններ* և այլ բովանդակության ձեռագրեր:
Entablement
A) Dans l’architecture antique gréco-romaine, partie supérieure d’un édifice, qui comprend, de bas en haut, l’architrave*, la frise*, et la corniche*.
B) S’emploie parfois, abusivement, faute de mieux, de même que « architrave (2) », à propos d’architecture médiévale, pour désigner un élément horizontal de couverture, en particulier sur les portails du XIe s.
B) Monastère de Marmachèn, égl. principale (1029), faç. ouest. « Entablement » ou « architrave » sur la partie supérieure du portail.
Բ) Մարմաշեն վանք, գլխավոր եկ. (1029 թ.). ամ. ճակատ: «Քովթար» կամ «քովթարահեծան» շքամուտքի վերին մասում:
Քովթար
Ա) Հունահռոմեական անտիկ ճարտարապետության մեջ կառույցի վերին մասը, որն ընդգրկում է, վարից վեր, քովթարահեծանը*, ծոփորը* և քիվը*:
Բ) Միջնադարյան ճարտարապետության մասին խոսելիս քովթար և քովթարահեծան եզրերը երբեմն սխալմամբ (ավելի ճշգրիտ եզր չլինելու պատճառով) գործածվում են նաև հորիզոնական ծածկող տարր (մասնավորապես 11-րդ դ. շքամուտքի վերին մասը) մատնանշելու համար:
Entrelacs
Ornement* composé de tiges qui se croisent en se recouvrant alternativement.
Un entrelacs formé de deux tiges ondulées est appelé « tresse* ».
Un entrelacs formé de deux tiges à entrecroisements diagonaux suivis de segments horizontaux est appelé « chaîne seldjoukide* ».
Achtarak, chapelle dite Karmravor (VIIe s.), détail de corniche. Sur l’abaque (la bande supérieure), deux tiges à deux brins, ondulées, dessinent en se croisant une tresse. Sur le pan incliné, deux tiges à deux brins dessinent en se croisant un entrelacs diagonal, caractéristique des corniches arméniennes de la 2e moitié du VIIe s., repris aux périodes suivantes.
Աշտարակ, Կարմրավոր կոչված մատուռ (7-րդ դ.), քիվի մաս: Թակաղակի (վերին գոտու) վրա երկուական շիվից կազմված երկու ալիքաձև ձողեր, իրար հատելով, կազմում են հյուսք: Թեք հարթության վրա երկու շիվից կազմված երկու ձողեր, իրար հատելով, գծում են անկյունագծային հյուսազարդ՝ բնորոշ 7-րդ դարի 2-րդ կեսի հայկական քիվերին, որը պահպանվում է հաջորդ դարերում:
Հյուսազարդ
Զարդ*՝ կազմված իրար հատող և հաջորդաբար իրար վրայով անցնող ձողերից:
Երկու ալիքաձև ձողից կազմված հյուսազարդը կոչվում է «հյուսք*»:
Այն հյուսազարդը, որ կազմված է երկու ձողերի անկյունագծային հատումներից և դրանց հաջորդող հորիզոնական հատվածներից, կոչվում է «սելջուկյան շղթա*»:
Èghvard/Yèghvard, église funéraire Ste-Mère de Dieu (déb. du XIVe s.), faç. est, « chaîne seldjoukide ».
Եղվարդ, Ս. Աստվածածին դամբանական եկ. (14-րդ դ. սկիզբ), «սելջուկյան շղթա» ալ. ճակատին:
Épannelage
Façonnage d’un chapiteau* pour lui donner la forme nécessaire, en particulier pour que le lit de pose* et le lit d’attente* correspondent à l’élément couvert et à celui porté.
lit de pose – մեկ եզր է
lit d’attente – մեկ եզր է
Talin, cathédrale (2e moitié du VIIe s.), arcature aveugle de la conque nord. Les impostes sont respectivement épannelées en un ou deux lobes en correspondance avec les demi-colonnes simples ou doubles qu’elles couronnent. Quant à l’abaque des impostes, il est façonné de manière à permettre qu’un ou deux arcs s’y appuient.
Թալին, մայր տաճար (7-րդ դ. 2-րդ կես), հս. խորանի խուլ կամարաշարը: Որմնախոյակների երեսակումն արված է մեկ կամ երկու բլթակով՝ իրենց տակ գտնվող մեկ կամ զույգ կիսասյուներին համապատասխան: Իսկ յուրաքանչյուր որմնախոյակի թակաղակը ձևված է այնպես, որ կարողանա ընդունել մեկ կամ երկու կամար:
Երեսակում
Խոյակին անհրաժեշտ ձև հաղորդելը այնպես, որ հենման երեսը* համապատասխանի խոյակը կրող տարրին, իսկ կրող երեսը*՝ խոյակից վեր գտնվող տարրին:
հենման երես – մեկ եզր է
կրող երես – մեկ եզր է
Épigraphe
Inscription lapidaire* gravée à l’occasion de la construction d’un édifice, principalement pour indiquer sa date et son (ou ses) commanditaire(s). Dans le cas d’une église, l’épigraphe est aussi liée à la consécration* du sanctuaire et mentionne en principe sa dédicace*.
Le terme « épigraphe » a donc un sens plus restreint, plus spécifique que « inscription lapidaire ».
Il ne doit pas être confondu avec « épitaphe* ».
Dérivés d’« épigraphe », les termes « épigraphie* » et « épigraphiste* » sont liés à l’étude des inscriptions lapidaires en général.
Inscription lapidaire – մեկ եզր է:
Ani, cathédrale (989-1001), façade sud. L’épigraphe a été gravée sur ordre de la reine Katranidé, épouse du roi Gaguik Bagratide. Elle indique que la construction de l’édifice a été achevée en l’an 1001. Concernant la dédicace, c’est le terme « katoghiké » qui est employé. Alors que, jusque-là, ce nom signifiait apparemment « cathédrale », Jean-Pierre Mahé estime qu’il est employé ici comme le « nom propre » du sanctuaire.
Անի, մայր տաճար (989-1001 թթ.), հվ. ճակատ: Հիմնադրման վիմագիրը փորագրվել է Գագիկ Բագրատունի թագավորի կին Կատրանիդե թագուհու հրամանով: Նա նշում է, որ շինարարությունն ավարտվել է 1001 թ.: Ինչ վերաբերում է անվանակոչությանը, գործածվում է «կաթողիկե» եզրը: Մինչ այդ այն կարծես նշանակում էր «մայր տաճար», սակայն այստեղ, Ժան-Պիեր Մահեի կարծիքով, օգտագործվում է իբրև սրբարանի «հատուկ անուն»:
Հիմնադրման վիմագիր, Օծման և անվանակոչության արձանագրություն
Վիմագիր արձանագրություն*՝ փորագրված շինության կառուցման առթիվ, որում հիմնականում նշվում են թվագրումն ու պատվիրատուն/պատվիրատուները: Եկեղեցու դեպքում հիմնադրման վիմագիրը կապված է նաև օծման* հետ և սովորաբար հիշատակում է անվանակոչությունը*:
Վիմագիր արձանագրություն – մեկ եզր է: Հղում դեպի Վիմագիր, վիմագիր արձանագրություն:
Épigraphie
Étude (collecte, déchiffrage, analyse, publication…) des inscriptions* gravées sur les monuments.
Inscription – հղում դեպի Inscription lapidaire
Վիմագրագիտություն, արձանագրագիտություն
Վիմագիր արձանագրությունների* ուսումնասիրությունը (հավաքում, վերծանում, վերլուծում, հրատարակում…):
Վիմագիր արձանագրություն – մեկ եզր է: Հղում դեպի Վիմագիր, Վիմագիր արձանագրություն
Épigraphiste
Spécialiste de l’étude des inscriptions, surtout des inscriptions lapidaires*.
inscription lapidaire – մեկ եզր է
Վիմագրագետ, արձանագրագետ
Արձանագրությունների* (մասնավորապես վիմագիր արձանագրությունների) ուսումնասիրության մասնագետ:
Արձանագրություն – հղում դեպի Վիմագիր, վիմագիր արձանագրություն
Èrdik/Yèrdik
Lucarne* au sommet du toit dit hazarachèn*, dans les maisons traditionnelles arméniennes du type guelkhatoun*. Sert à l’éclairage de l’intérieur et au dégagement de la fumée du foyer.
Village d’Artzvanist (rive sud du lac Sévan), maison du type guelkhatoun (c. XIXe s.). Èrdik/Yèrdik au centre du hazarachèn.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian. Արծվանիստ գյուղ (Սևանա լճի հվ. ափ), գլխատուն (մոտ 19-րդ դ.): Երդիկ հազարաշենի կենտրոնում:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերյան:
Երդիկ (= Ձեղնալուսամուտ)
Լուսամուտ ավանդական հայկական գլխատներում*՝ հազարաշեն* տանիքի կատարին բացված: Երդիկի շնորհիվ սենյակի ներսը լուսավորվում է, և օջախի ծուխը հեռացվում է:
Érémitisme
État et mode de vie solitaire de l’ermite*, au contraire du cénobitisme, qui définit la vie en communauté des moines cénobites*.
Ճգնակեցություն, անապատականություն
Ճգնավորի*՝ մենակյաց վանականի կարգավիճակն ու ապրելակերպը: Հակադրվում է համայնքում ապրող միաբանակյաց* վանականների կարգավիճակին ու ապրելակերպին:
Ermitage
Lieu retiré et très modeste où un ermite* (anachorète) mène dans la solitude une vie d’ascèse consacrée à la prière, à la méditation et à la contemplation.
Les ermitages sont souvent appelés « désert » en arménien, en référence aux premiers ermites du désert d’Égypte, dits « pères du désert ».
Monastère de Haritjavank (XIIIe s.). Ermitage isolé de l’ensemble monastique, bâti sur un haut rocher détaché de l’extrémité sud-ouest de la plateforme rocheuse.
On peut y voir une réminiscence de la tradition syrienne des stylites paléochrétiens (saints ermites installés sur une colonne, à l’exemple de saint Siméon le Stylite, Ve siècle).
Photo de droite : Hraïr Hawk Khatcherian.
Հառիճավանք (13-րդ դ.): Վանական համալիրից զատ ճգնարան՝ կառուցված ժայռոտ հարթակի հվ.-ամ. ծայրից պոկված բարձր ապառաժի վրա:
Կարելի է այն դիտել որպես վաղքրիստոնեական սյունակյացների (Սիմեոն սյունակյացի (5-րդ դ.) օրինակով սյան վրա հաստատված սուրբ ճգնավորների) սիրիական ավանդույթի վերհուշ:
Աջ կողմի լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Ճգնարան, անապատ
Մեկուսացված և շատ համեստ վայր, որտեղ ճգնավորը* (մենակյացը) իր կյանքը բացառապես նվիրում է աղոթքին, խոկմանը և մտահայեցմանը:
Ճգնարանները հաճախ անվանում են «անապատ»՝ վկայակոչելով Եգիպտոսի անապատում ապրող առաջին ճգնավորներին, որոնց կոչում էին «անապատի հայրեր»:
Ermite (Anachorète)
Moine qui a fait le choix d’une vie spirituelle dans la solitude. Il vit dans un lieu retiré, très modeste, un « ermitage* », que les Arméniens, à la suite des « Pères du désert » égyptiens, appellent souvent « désert ».
Ճգնավոր (Մենակյաց, անապատական)
Վանական, որն ընտրել է հոգևոր կյանքը մենության մեջ: Ապրում է մեկուսացված շատ համեստ վայրում՝ ճգնարանում, որ հայերը, հետևելով Եգիպտոսի «անապատի հայրերին», հաճախ անվանում են «անապատ»:
Extrados
Face extérieure (supérieure) d’un arc* ou d’une voûte*.
Antonyme : Intrados*.
Դրսերես
Կամարի* կամ թաղի* արտաքին (վերին) երեսը:
Հականիշ՝ Ներսերես*: