Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale
Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան
B
Baguette
Voir : Astragale
Fine moulure* à profil semi-circulaire (= fin boudin* ou tore*), p.ex., entre la base* d’une colonne* et son fût*.
Zvartnots, cathédrale (milieu du VIIe s.), base de colonne. L’astragale parmi la succession de profils.
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կեսեր), սյան խարիսխ: Գլանաձողը տրամատների շարքում:
Գլանաձող
Բարակ տրամատ*՝ կիսաշրջանի տեսքով (բարակ գլան*, բարակ գլանիկ), օրինակ` սյան* խարսխի* և բնի* միջև։
Baie
Ouverture dans le mur d’un édifice : notamment une porte, une fenêtre, une arcade*.
Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Gayané. La galerie adossée en 1683 à la façade ouest de l’église s’ouvre à l’extérieur par trois arcades.
Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Գայանե եկ.: Ամ. ճակատին 1683 թ. կցված սյունասրահի կամարակապ երեք բացվածքները:
Որմնաբացվածք
Կառույցի պատին արված բացվածք, մասնավորապես դուռ, պատուհան, կամարակապ բացվածք*:
կամարակապ բացվածք – մեկ եզր է
Baldaquin (= Ciborium)
Construction légère à petite coupole* posée sur quatre appuis* (= tétrapode*), au-dessus de l’autel* d’une église, d’un trône épiscopal ou parfois d’une tombe.
Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Gayané, vue intérieure de l’abside. Baldaquin sur l’autel (c. XIXe s.) [a récemment été enlevé].
Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Գայանե եկ., խորանի ներքին տեսքը: Սեղանի վրա՝ ամպհովանի (մոտ 19-րդ դ.) [վերջերս հանվել է]:
Vagharchapat, cathédrale Ste-Étchmiadzine, intérieur. Baldaquin au-dessus du trône catholicossal (1721).
Photo Poghos Poghossian.
Վաղարշապատ, Ս. Էջմիածին մայր տաճար, ներսը: Ամպհովանի՝ կաթողիկոսական գահի վրա (1721 թ.):
Լուս.՝ Պողոս Պողոսյան:
Ամպհովանի
Չորս հենարանի* վրա փոքր գմբեթով* պսակված թեթև կառույց՝ եկեղեցու խորանի*, եպիսկոպոսական գահի կամ երբեմն գերեզմանի վրա:
Balustre (n. m.)
Moulure* cylindrique placée horizontalement sur les deux côtés d’un chapiteau* ionique*, et ornée, à chaque extrémité, d’une volute*. Ce cylindre est souvent « serré » en son milieu par une imitation de lien appelée baudrier*.
A) Hérité de l’Antiquité gréco-romaine, le balustre a été fréquent en Arménie durant l’Âge d’or* du VIIe s. sur le type alors prisé des chapiteaux dits « ioniques-arméniens* ».
B) À la période bagratide (IXe-XIe s.), sous l’influence de Zvartnots, la paire de balustres à volute se maintient, mais elle connaît une métamorphose décorative : sur les impostes apparaissent un, deux ou trois rangs de petits cylindres, tandis que la volute se réduit à quelques cercles concentriques.
Chapiteau առանձին եզր է
Chapiteau ionique – մեկ այլ եզր է
Chapiteau « ionique-arménien » – ևս մեկ եզր է
A) Zvartnots, cathédrale (mil. VIIe s.), chapiteau « ionique-arménien ». Balustres sur les deux côtés du registre supérieur.
Ա) Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կեսեր), «հոնիահայկական» խոյակ։ Բարձիկներ՝ վերին հատվածի երկու կողմերում:
B) Monastère de Khetzkonk, égl. St-Serge (1024). Imposte à trois rangs de balustres.
Բ) Խծկոնք վանք, Ս. Սարգիս եկ. (1024 թ.)։ Եռաշար բարձիկներով որմնախոյակ։
Բարձիկ
Հոնիական* խոյակի* երկու կողմերում հորիզոնական դիրքով տեղադրված և յուրաքանչյուր ծայրում խոյօղով* (ոլորազարդով) գլան: Հաճախ կենտրոնական հատվածում այն «սեղմվում» է «բարձիկի գոտի*» կոչվող կապի նմանակումով:
Ա) Որպես հունահռոմեական անտիկ ժառանգություն՝ Հայաստանում այս գլանը՝ բարձիկը, հաճախ է հանդիպում Ոսկեդարում* (7-րդ դար) տարածված «հոնիահայկական» խոյակներում*:
Բ) Զվարթնոցի տաճարի ազդեցությամբ՝ խոյօղով* բարձիկների զույգերը շարունակում են գործածվել Բագրատունիների ժամանակաշրջանում (9-11-րդ դդ.), սակայն վերափոխվում են զարդատարրի. որմնախոյակների* վրա հայտնվում է գլանակների 1, 2 կամ 3 շարք, իսկ խոյօղները վերածվում են մի քանի համակենտրոն շրջանների:
Խոյակ առանձին եզր է
Հոնիական խոյակ – մեկ այլ եզր է
«Հոնիահայկական» խոյակ – ևս մեկ եզր է
Ոսկեդար – հղում դեպի Հայ ճար-թյան Ոսկեդար
Bande réticulée
Bande constituée de rangs de plaques (de caissons) triangulaires ou d’alvéoles rhombiques (en losange) placés à la base de la coupole*, du tambour* ou de la conque* (du cul-de-four).
Ce dispositif constitue l’une des nombreuses affinités entre les architectures arménienne et islamique. Il revêt des formes différentes aux deux étapes de son existence.
A) À la première étape, une bande de caissons triangulaires disposés tête-bêche, souvent finement sculptés, occupe le registre des pendentifs*. Au-dessus d’eux, un rang de caissons triangulaires plus petits, également tête-bêche, est disposé au bas de la coupole ou de son tambour.
Ce système apparaît aux XIIIe-XIVe s. dans l’architecture* arménienne et sur les monuments musulmans de Turquie aux périodes seldjoukide* et ilkhanide [mongole].
B) À la deuxième étape, dérivant peut-être en partie du précédent dispositif, un ou plusieurs rangs d’alvéoles rhombiques (en losange) dessinent comme un réseau au bas de la coupole, du tambour ou de la conque.
Ce dispositif s’observe aux XVIIe et XVIIIe s. dans les constructions arméniennes et celles de la Perse séfévide. La Perse en a emprunté le principe à l’architecture timouride (XVe s.) d’Asie centrale.
Voir aussi : Pendentif réticulé ; Réticulé.
Pendentif réticulé – մեկ եզր է
A) Èghvard/Yèghvard, égl. funéraire Ste-Mère de Dieu (c. 1321). Intérieur du deuxième niveau. Bande réticulée sous la coupole.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Ա) Եղվարդ, Ս. Աստվածածին դամբարան-եկ. (մոտ 1321 թ.): Երկրորդ հարկի ներսը։ Ցանցակերպ ժապավեն գմբեթի տակ:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
B) Darachamb (Nord-Ouest de l’Iran), Monastère de Maghardavank, intérieur de l’église principale Saint-Étienne (1655, 1691).
Le motif de la bande d’alvéoles rhombiques dessinant un réseau est appliqué en particulier à la base du tambour, à la place des traditionnels pendentifs et, plus haut, au bas de la calotte de la coupole.
Photo Ara Mélikian.
Բ) Դարաշամբ (Պարսկաստանի հս.-ամ.), Մաղարդավանք, Ս. Ստեփանոս գլխավոր եկ. ներսը (1655 թ., 1691 թ.):
Ցանցակերպ ժապավեն կազմող շեղանկյուն խոռոչների շարք՝ հիմնականում թմբուկի հիմքում՝ սովորական առագաստների փոխարեն, և ավելի վեր՝ գմբեթի թասակի տակ:
Լուս.՝ Արա Մելիքյան:
Ցանցակերպ ժապավեն
Եռանկյուն սալիկների (արկղերի) կամ շեղանկյուն խոռոչների շարքերից կազմված ժապավեն, որը գտնվում է գմբեթի*, թմբուկի* կամ գմբեթարդի* տակ:
Այս հնարքը հայ և մահմեդական ճարտարապետությունները կապող բազմաթիվ աղերսներից է: Այն ունի տարբեր ձևեր իր գոյության երկու փուլերում:
Ա) Առաջին փուլում առագաստների* մակարդակում առկա է նրբորեն քանդակված, ոտ ու գլուխ տեղադրված եռանկյուն սալիկներից (արկղներից) կազմված գոտի, իսկ ավելի վեր՝ փոքր եռանկյուն սալիկների ևս մեկ գոտի (նույնպես ոտ ու գլուխ տեղադրված):
Այս համակարգը հանդես է գալիս 13-14-րդ դդ. հայ ճարտարապետության* մեջ և Թուրքիայի մահմեդական՝ սելջուկյան* և իլխանյան [մոնղոլական] ժամանակաշրջանների հուշարձաններում:
Բ) Երկրորդ փուլում գուցե մասամբ նախորդ հնարքից սերող մեկ կամ մի քանի շեղանկյուն խոռոչների շարքերը ստեղծում են մի տեսակ ցանց գմբեթի, թմբուկի կամ գմբեթարդի տակ:
Այս հնարքը հանդիպում է 17-18-րդ դդ. հայկական կառույցներում և սեֆյան Պարսկաստանի հուշարձաններում: Պարսկաստանն այն փոխառել է միջին Ասիայի թիմուրյան ճարտարապետությունից (15-րդ դ.):
Տե՛ս նաև Ցանցակերպ առագաստ, Ցանցակերպ:
Ցանցակերպ առագաստ – մեկ եզր է
Bande sculptée, bandeau sculpté
Moulure* continue, de largeur constante, peu saillante, se profilant sur la surface verticale d’un mur et soulignant les principaux éléments architecturaux, par exemple une corniche*, une arcature*, une baie* (porte, fenêtre).
Cette bande porte généralement un ou plusieurs rangs d’ornements* sculptés.
Voir aussi : Frise
Ani, égl. St-Grégoire des Pahlavouni (fin Xe s.). Bande sculptée continue contournant niches et fenêtres, ornée de moulures linéaires.
Անի, Պահլավունիների Ս. Գրիգոր եկ. (10-րդ դ. վերջ): Խորշերն ու պատուհանները գծային շարունակական տրամատով ընդգծող քանդակված երիզ։
Aghtamar, égl. Ste-Croix (915-921), partie ouest de la façade sud. Trois bandes horizontales encadrent le très riche décor sculpté de cette église palatine.
Photo Zavèn Sargsian.
Աղթամար, Ս. Խաչ եկ. (915-921 թթ.), հվ. ճակատի ամ. մասը: Երեք հորիզոնական երիզներ շրջանակում են պալատական եկեղեցու հարստագույն քանդակային զարդարանքը:
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:
Peteghni, égl. (VIIe s.), partie ouest de la façade nord. Bandes sculptées sur les corniches et les arcs de fenêtres. Rang de vases sur la corniche inférieure : une décoration exceptionnelle.
Պտղնի, եկ. (7-րդ դ.), հս. ճակատի ամ. մասը: Քանդակված երիզներ քիվերի և կամարունքների վրա (ստորին քիվի վրա՝ կուժերի շարքի բացառիկ զարդարանք):
Քանդակված երիզ
Փոքր-ինչ ցցուն շարունակական զարդերիզ, որը նույն լայնությամբ ընթանում է պատի ուղղահայաց մակերեսով և ընդգծում ճարտարապետական տարրերը, օրինակ՝ քիվը, կամարաշարը*, որմնաբացվածքը* (դուռ, պատուհան):
Սովորաբար ընդգրկում է քանդակային զարդերի* (նախշերի*) մեկ կամ մի քանի շարք:
Տե՛ս նաև Ծոփոր
Baptistère
Le baptistère en tant que bâtiment destiné au baptême par immersion n’est pas attesté en Arménie.
La formule adoptée ici est celle de la cuve baptismale*, petit bassin placé à l’intérieur de l’église, au bas d’une niche creusée à l’extrémité est du mur nord.
cuve baptismale – մեկ եզր է
Monastère de la Fosse Profonde (Khor Virap), égl. principale (années 1660). Cuve baptismale à l’extrémité est du mur nord.
Խոր Վիրապ վանք, գլխավոր եկ. (1660-ական թթ.): Մկրտության ավազան հս. պատի ալ. ծայրում:
Մկրտարան
Հայաստանում ընկղմամբ մկրտության համար նախատեսված առանձին կառույցներ չեն հայտնաբերվել:
Այստեղ ընդունված ձևը մկրտության փոքր ավազանն* է՝ եկեղեցու ներսում՝ հս․ պատի ալ․ ծայրում փորված խորշի ստորին մասում:
Մկրտության ավազան – մեկ եզր է
Barlong (adj.)
Se dit d’une pièce, d’une travée* ou plus généralement d’un espace plus large que long, perpendiculaire à l’axe du bâtiment.
Antonyme : Oblong*.
Dvin, cathédrale St-Grégoire, plan reconstitué (c. fin Ve s.). Configuration très barlongue des sacristies (pastophoria) flanquant l’abside.
D’après Karo Ghafadarian 1952, I, p. 91, fig. 63.
Դվին, Ս. Գրիգոր մայր տաճար, հատակագծի վերակազմություն (մոտ. 5-րդ դ. վերջ): Ավանդատների լայնակի շատ ձգված կազմաձև՝ խորանի երկու կողմերում:
Ըստ Կարո Ղաֆադարյանի (1952 թ․, I, էջ 91, նկ. 63):
Լայնական, լայնակի ձգված
Բնութագրում է այն սրահը, սյունամեջը* կամ որևէ տարածք, որն ավելի լայն է, քան երկար և որի առանցքն ուղղահայաց հատում է շինության առանցքը:
Հականիշ՝ Երկայնական*:
Barrage
Muraille construite en travers d’un cours d’eau afin d’accumuler de l’eau potable ou d’irrigation.
Érérouyk/Yérérouyk, site archéologique, vestiges d’un ensemble de trois murs au sud-est de la basilique. Il s’agissait probablement d’un barrage d’époque paléochrétienne, transformé semble-t-il au Moyen Âge en viaduc. Longueur de la partie conservée : c. 100 m. Largeur de l’extrémité occidentale : c. 10 m.
Երերույքի հնավայր, երեք պատերի շարքի մնացորդներ բազիլիկից հվ.-ալ.: Հավանաբար վաղ քրիստոնեական ամբարտակ, որը կարծես միջին դարերում վերածվել է ուղեկամրջի:
Պահպանված մասի երկարությունը՝ մոտ 100 մ: Ամ. ծայրի լայնությունը՝ մոտ 10 մ:
Ամբարտակ (Ջրամբարտակ)
Ջրի հոսքը հատող պատնեշ՝ շինված խմելու կամ ոռոգման ջուր ամբարելու նպատակով:
Bas-côté (= Collatéral, nef latérale)
Chacun des compartiments longitudinaux latéraux (chacune des nefs latérales, dites aussi « collatéraux ») d’une basilique*. En Arménie, les bas-côtés sont toujours au nombre de deux, et généralement environ deux fois plus étroits que la nef centrale et plus bas qu’elle.
Tzitzernavank, basilique (c. VIe s.), coupe latérale (noter que la largeur du bas-côté nord a été réduite) et plan.
D’après Mourad Hasratian 2000, p. 114.
Ծիծեռնավանք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), լայնական կտրվածք (ուշագրավ է, որ հս․ կողային նավի լայնությունը կրճատվել է) և հատակագիծ:
Ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 114):
Tzitzernavank, basilique (c. VIe s.), vue de la nef centrale et du bas-côté sud.
Photo Chantal et Jean-Claude Hotellier.
Ծիծեռնավանք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.), կենտրոնական և հվ․ կողային նավեր:
Լուս.՝ Շանտալ և Ժան-Կլոդ Օտելյե։
Կողային նավ
Բազիլիկի* կողային երկայնական* հատվածներից յուրաքանչյուրը: Հայաստանում կողային նավերը միշտ թվով երկուսն են: Որպես կանոն, դրանք կենտրոնական նավից ավելի ցածր են և մոտ երկու անգամ ավելի նեղ:
Base
Partie inférieure d’un support (pilier*, colonne*, appui* engagé*). Elle est généralement composée d’une plinthe* légèrement plus large, plus haut, d’un volume pouvant être mouluré ou orné. Ce dernier s’adapte en principe à la forme de l’élément qu’il porte.
Appui — առանձին եզր է
appui engagé – մեկ այլ եզր է
Khetzkonk, St-Serge, détail de la photo de gauche. Լa plinthe, formée d’un boudin et d’un parallélépipède, est surmontée de deux demi-boules. Au-dessus, la scotie flanquée de deux listels est surmontée d’un astragale, selon une formule classique gréco-romaine répandue au VIIe s. (Zvartnots).
Խծկոնք, Ս. Սարգիս, ձախակողմյան նկարի մանրամասն: Գլանից և զուգահեռանիստից կազմված շրիշակը ծածկված է երկու կիսագնդով: Դրանցից վեր՝ երկու ելուստազոլի միջև սեղմված սկոտիան պսակված է գլանաձողով՝ դասական հունահռոմեական բանաձևի համաձայն, որը տարածված էր այստեղ 7-րդ դ. (Զվարթնոց):
Zvartnots, cathédrale (mil. VIIe s.). Base de colonne avec un profil bien connu depuis l’Antiquité gréco-romaine : (de bas en haut) plinthe (en partie reconstituée), boudin (tore), scotie entre deux listels, puis astragale.
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կեսեր): Սյան խարիսխ՝ հունահռոմեական անտիկ շրջանից քաջ հայտնի տրամատով. վարից վեր՝ շրիշակ (մասամբ վերակազմված), գլան (գլանիկ), սկոտիա՝ երկու ելուստազոլի միջև, հուսկ՝ գլանաձող:
Monastère de Khetzkonk, égl. St-Serge (1024), faç. sud. Colonnade-arcature aveugle. Bases à deux boules au-dessus de la plinthe, en accord avec les doubles colonnettes qui s’appuient sur elles.
Խծկոնք վանք, Ս. Սարգիս եկ. (1024 թ.), հվ. ճակատ: Խուլ սյունակամարաշար: Խարիսխներ՝ կազմված շրիշակից և դրա վերևում գտնվող զույգ գնդերից, որոնք համահունչ են իրենց վրա հենվող զույգ սյունիկներին։
Խարիսխ
Հենարանի* (մույթ*, սյուն*, որմնահենարան*) ստորին մասը: Սովորաբար այն կազմված է փոքր-ինչ ավելի լայն շրիշակից* և ավելի վեր գտնվող ծավալից (հաճախ տրամատված կամ զարդարված)։ Վերջինս հիմնականում հարմարեցվում է իր վրա խոյացող տարրի ձևին:
Basilique
En Arménie, une église à trois nefs*, sans coupole* est appelée « basilique » par analogie avec les édifices de même type, des pays du pourtour méditerranéen, hérités des basiliques publiques de l’architecture* romaine antique.
En Arménie, des salles palatines à trois nefs existaient également à l’époque préchrétienne. Elles ont peut-être servi de modèles pour les basiliques paléochrétiennes locales.
Les vestiges d’une dizaine de basiliques sont recensés en Arménie à la période paléochrétienne* (ive-vie s.). Ces lieux de culte de la nouvelle religion sont des constructions rectangulaires allongées d’ouest en est (= orientées*), sans coupole. L’espace y est divisé en trois nefs par deux rangs de piliers*. La nef centrale est un peu plus haute et environ deux fois plus large que les bas-côtés* (nefs latérales, collatéraux) ; elle mène à l’abside* principale, à l’extrémité orientale de l’église.
Dans leur état actuel, ces constructions sont entièrement en pierre, y compris leurs voûtes* et leur toit*. Mais il n’est pas exclu que certaines d’entre elles aient eu initialement une couverture* en bois. Les toits étaient couverts de tuiles*.
Après la période paléochrétienne, le type de la basilique s’est sensiblement raréfié dans l’architecture arménienne, du fait de la propagation des compositions à coupole*. Il est redevenu finalement populaire aux temps modernes (xviie-xixe s.), peut-être en raison de la relative facilité de son exécution.
Le terme « basilique » s’applique parfois aussi aux petites églises à nef unique*, également sans coupole, que l’on appelle « mononefs* », très nombreuses en Arménie. Mais cet emploi est contestable.
օrientées – հղում դեպի Orientation
église à nef unique – մեկ եզր է
Principales basiliques de l’Arménie paléochrétienne. Planche de plans
d’après Paolo Cuneo 1988, p. 716 ; Karo Ghafadarian 1952, 1, p. 91, n° 63 (Dvin) ; Patrick Donabédian 2020, p. 41, fig. 24 (Érérouyk/Yérérouyk).
Վաղ քրիստոնեական Հայաստանի գլխավոր բազիլիկները: Հատակագծերի տախտակ, ըստ Պաոլո Կունեոյի (1988 թ., էջ 716), Կարո Ղաֆադարյանի (1952 թ., 1, 91, N 63 – Դվին), Պատրիկ Տոնապետյանի (2020 թ., էջ 41, նկ. 24 – Երերույք):
Tzitzernavank, basilique (c. VIe s., avec remaniements ultérieurs), vue du sud-ouest. La mieux conservée des basiliques paléochrétiennes d’Arménie.
Photo Igor Dorfmann-Lazarev.
Ծիծեռնավանք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ., հետագա վերանորոգումներով), տեսքը հվ.-ամ.-ից: Հայաստանի վաղ քրիստոնեական բազիլիկներից ամենալավ պահպանվածը:
Լուս.՝ Իգոր Դորֆման-Լազարև:
Բազիլիկ, բազիլիկա
Հայաստանում եռանավ* անգմբեթ եկեղեցիները կոչվում են «բազիլիկ»՝ միջերկրածովյան ավազանի երկրների նույնատիպ կառույցների նմանությամբ, որոնք սերում են անտիկ հռոմեական ճարտարապետության* հանրային բազիլիկներից:
Նախաքրիստոնեական դարաշրջանում Հայաստանում նույնպես գոյություն են ունեցել պալատական եռանավ դահլիճներ: Դրանք գուցե օրինակ են ծառաել վաղ քրիստոնեական տեղական բազիլիկների համար:
Հայաստանում վաղ քրիստոնեական շրջանով* (4– 6-րդ դդ.) թվագրվող մոտ մեկ տասնյակ բազիլիկների մնացորդներ են հաշվառված: Նոր կրոնի այս սրբավայրերը ամ.-ալ. ձգված (= արևելված*) ուղղանկյուն անգմբեթ կառույցներ են: Տարածությունն այստեղ երկու շարք մույթերով* բաժանված է երեք նավի*: Կենտրոնական նավը կողային նավերից փոքր-ինչ բարձր է և գրեթե երկու անգամ ավելի լայն: Այն ավարտվում է գլխավոր խորանով*՝ եկեղեցու արևելյան ծայրում:
Ներկա վիճակում այս շենքերն ամբողջությամբ քարից են, այդ թվում թաղերն* ու տանիքը*: Սակայն բացառված չէ, որ դրանցից մի քանիսը սկզբնապես ունեցել են փայտե ծածկ*: Իսկ տանիքները ծածկված են եղել կղմինդրով*:
Վաղ քրիստոնեական շրջանից հետո հայ ճարտարապետության մեջ բազիլիկի տիպը շատ հազվադեպ է դառնում գմբեթավոր հորինվածքների* տարածման պատճառով: Այն սկսել է նորից տարածվել նորագույն ժամանակներում (17-19-րդ դդ.), գուցե որովհետև համեմատաբար դյուրին էր դրանք կառուցելը:
«Բազիլիկ» եզրը երբեմն կիրառվում է նաև միանավ*, նույնպես անգմբեթ փոքր եկեղեցիների համար, որոնք բազմաթիվ են Հայաստանում: Սակայն այս կիրառությունը վիճելի է:
արևելված – հղում դեպի Ուղղվածություն (արևելում)
Basilique « hellénistique » (= Basilique « occidentale »)
Basilique* dont la nef* centrale, surélevée, est couverte d’un toit en bâtière*, tandis que, plus bas, chacun des deux bas-côtés* (chacune des deux nefs latérales) est couvert d’un toit en appentis*.
Parmi les basiliques paléochrétiennes d’Arménie, trois appartiennent (appartenaient) au type « hellénistique » : Achtarak et Érérouyk/Yérérouyk (couverture détruite), et Tzitzernavank (couverture conservée/restaurée).
Tzitzernavank, basilique « hellénistique » (c. VIe s.) avec plusieurs restaurations ultérieures. Vue générale du sud-est.
Photo Samvel Karapétian.
Ծիծեռնավանք, «հելլենիստական» բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.)՝ բազմիցս վերանորոգված: Ընդհանուր տեսքը հվ.-ալ.:
«Հելլենիստական» բազիլիկ (= «Արևմտյան» բազիլիկ)
Բազիլիկ*, որի կենտրոնական նավը*, բարձրացված, ծածկված է երկթեք տանիքով*, իսկ ավելի ցածր, կողային նավերից* յուրաքանչյուրը ծածկված է միաթեք (միալանջ) տանիքով*:
Հայաստանի վաղքրիստոնեական բազիլիկներից երեքը պատկանում են «հելլենիստական» տեսակին՝ Աշտարակն ու Երերույքը (ծածկը փլված) և Ծիծեռնավանքը (պահպանված/վերանորոգված ծածկ):
երկթեք տանիք – մի եզր է
կողային նավ – մի եզր է
Basilique "orientale"
Basilique* dont la nef* centrale et les bas-côtés* (les deux nefs latérales) sont couverts d’un seul et même toit en bâtière*.
Coupe schématique de basiliques « orientale » (à droite) et « hellénistique » (à gauche).
Dessin Fabien Krähenbühl.
«Արևելյան» (աջ կ.) և «հելլենիստական» (ձախ կ.) բազիլիկների պարզեցված կտրվածքը:
Գծանկար՝ Ֆաբյեն Կրեհենբյուլ:
Kassagh, basilique « orientale » (c. Ve s.). Vue générale du sud-ouest.
Քասաղ, «արևելյան» բազիլիկ (մոտ 5-րդ դ.): Ընդհանուր տեսքը հվ.-ամ.
«Արևելյան» բազիլիկ
Բազիլիկ*, որի կենտրոնական նավը* և կողային նավերը* ծածկված են մեկ միասնական երկլանջ տանիքով:
կողային նավ – մեկ եզր է:
Bas-relief
Sculpture qui se détache du fond
(= de la surface de pierre évidée autour
d’elle), avec une faible saillie.
Antonyme : Haut-relief*.
Աղթամար, Ս. Խաչ եկ. (915-921 թթ.), ամ. ճակատ: Գագիկ արքայի պատկերը ցածրաքանդակ է, մինչդեռ նրա ձեռքին՝ եկեղեցու մանրակերտը բարձրաքանդակ է:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:
Aghtamar, égl. Ste-Croix (915-921), faç. ouest. L’image du roi Gaguik est en bas-relief, tandis que le modèle réduit de l’église qu’il tient est en haut-relief.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.
Ցածրաքանդակ (Հարթաքանդակ) (գ. և ած.)
Քանդակ, որը թույլ ելուստով առանձնացված է խորքից՝ իր շուրջը փորված մակերեսից:
Հականիշ. Բարձրաքանդակ*:
Ցածրաքանդակի փոխարեն հաճախ գործածում են «հարթաքանդակ» եզրը, որը սակայն ենթադրում է, որ քանդակի մակերեսը հարթ է (ողորկ): Մինչդեռ, ցածր լինելով հանդերձ, այն կարող է որոշ կերպընկալություն* ունենալ՝ ցայտուն և ներս ընկած հատվածներով:
Ցածրաքանդակը երբեմն շփոթում են «խորաքանդակի» հետ, որը հարթ մակերեսի մեջ փորված քանդակ է:
Bastion
Construction quadrangulaire ou polygonale qui fait saillie sur le périmètre d’une enceinte de fortification pour en améliorer la protection. Se distingue, par son ampleur et sa configuration, de la tour semi-cylindrique qui a la même fonction.
Alors que l’Arménie proprement dite préfère, au Moyen Âge, les tours en saillie arrondie, quelques bastions en parallélépipède ou en polygone s’observent sur certains forts de Cilicie, p.ex. à Til Hamtoun / Toprakkale
Til Hamtoun / Toprakkale (royaume d’Arménie en Cilicie, c. XIIIe s.). Huit bastions, dont cinq pentagonaux et trois quadrangulaires, s’observent sur l’enceinte inférieure occidentale.
Plan d’après Robert Edwards 1987, p. 246, n° 72.
Թիլ Համտուն (Թոփրակ կալե) բերդ (Կիլիկիայի հայկական թագավորություն, մոտ 13-րդ դ.): Ստորին արևմտյան պարսպի վրա կարելի է տեսնել ութ ամրապատվար, որոնցից հինգը՝ հնգանկյուն են, իսկ երեքը՝ քառանկյուն:
Հատակագիծը` ըստ Ռոբերտ Էդուարդսի (1987 թ․, էջ 246, n° 72):
Ամրապատվար
Քառանկյուն կամ բազմանկյուն շինություն միջնադարյան ամրություններում (պարսպի շրջագծից դուրս ցցված)՝ պաշտպանությունն ուժեղացնելու նպատակով։
Նույն գործառույթը կատարող կիսագլանաձև աշտարակից տարբերվում է ձևով և չափսերով։
Զուգահեռանիստ կամ բազմանկյուն ամրապատվարներ հանդիպում են Կիլիկիայի որոշ ամրոցներում, օր.՝ Թիլ Համտուն բերդում, իսկ բուն Հայաստանում միջին դարերում նախընտրում էին կառուցել կլոր ելուստ կազմող աշտարակներ։
Bâtière (Toit en bâtière)
Toit à deux versants* (= deux pentes). Beaucoup d’églises longitudinales sans coupole* de l’Arménie paléochrétienne, celles à nef* unique (mononefs*) et celles à trois nefs (basiliques* trinefs*), sont (étaient) couvertes d’un toit en bâtière.
Lernakert, chapelle mononef (Ve-VIe s.).
Vue générale du sud-ouest (après restauration). Toit en bâtière.
Լեռնակերտի միանավ մատուռ (5-6-րդ դդ.): Ընդհ․ տեսքը՝ հվ.-ամ., վերականգնումից հետո: Երկթեք տանիք:
Երկթեք տանիք (= Երկլանջ կտուր)
Երկու լանջ* ունեցող տանիք: Վաղքրիստոնեական շրջանի բազմաթիվ երկայնական անգմբեթ հայկական եկեղեցիներ (միանավ* եկեղեցիներ և եռանավ* բազիլիկներ*) ծածկված են (եղել) երկթեք տանիքով:
Baudrier
Ornement* vertical imitant un lien qui semble « serrer » la partie centrale d’un balustre*, sur les côtés d’un chapiteau ionique* ou « ionique-arménien* ».
Il présente souvent des motifs de palmette* ou de corde.
Chapiteau ionique-arménien – մի եզր է
Dvin, chapiteau « ionique-arménien » ayant peut-être couronné une colonne mémoriale (VIIe s.). Baudrier.
Relevé Liparit Sadoyan, in Karo Ghafadarian 1952, p. 146, fig. 116.
Դվին, «հոնիահայկական» խոյակ, որը հավանաբար հուշասյուն է պսակել (7-րդ դ.): Բարձիկի գոտի:
Չափագր.՝ Լիպարիտ Սադոյան, տե՛ս Կարո Ղաֆադարյան (1952 թ., էջ 146, նկ. 116):
Zvartnots, cathédrale (mil. VIIe s.), chapiteau « ionique-arménien ». Baudrier.
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կեսերը), «հոնիահայկական» խոյակ: Բարձիկի գոտի:
Aghitou, monument-stèle (c. VIIe s.). Baudrier en forme de cordelettes auxquelles sont accrochées des grappes de raisin et/ou des grenades.
Աղիտու, հուշարձան-կոթող (մոտ 7-րդ դ.): Բարձիկի գոտի՝ պարանիկների տեսքով, որոնցից կախված են ողկույզներ և/կամ նռներ:
Բարձիկի գոտի
Հոնիական* կամ «հոնիահայկական»* խոյակի բարձիկի* զարդ*: Կապ նմանակող ուղղաձիգ ժապավեն է, որը կարծես «սեղմում» է բարձիկի կենտրոնական մասը:
Այս գոտին հաճախ զարդարված է արմավենիկի* կամ պարանի նախշերով:
«հոնիահայկական» խոյակ – մի եզր է
Berceau (= Voûte en berceau)
Voûte* engendrée par un arc* généralement en plein cintre* (en demi-cercle). C’est pourquoi « berceau » est communément compris comme « berceau en plein cintre » (= semi-cylindrique).
Toutefois, en fonction de la courbure de l’arc générateur, le berceau peut aussi être brisé*, outrepassé*…
Arc – առանձին եզր է
Arc en plein cintre – մեկ այլ եզր է Cintre-ից հղում անել դեպի Arc en plein cintre
Brisé – հղում դեպի Arc brisé
Outrepassé – հղում դեպի Arc outrepassé
Monastère Saint-Jean (Hovhannavank), église à nef unique (c. VIe s., plusieurs fois restaurée, en particulier en 1683). Voûte en berceau légèrement brisé.
Հովհաննավանք, միանավ եկ. (մոտ 6-րդ դ., մի քանի անգամ վերանորոգված, հատկապես 1683 թ.): Օրորոցաձև թաղ՝ թեթևակի սլաքաձև:
Monastère de Sanahin, narthex (gavit/jamatoun) à trois nefs (1211), vue intérieure de la nef centrale d’est en ouest. Voûte en berceau plein cintre.
Photo Zavèn Sargsian
Սանահին վանք, եռանավ գավիթ/ժամատուն (1211 թ.), կենտրոնական նավի ներքին տեսքը ալ.-ամ.: Կիսաշրջան օրորոցաձև թաղ:
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:
Օրորոցաձև թաղ
Թաղ*, որն առաջանում է հիմնականում կիսաշրջան կամարից*: Ուստի «օրորոցաձև թաղ»-ը սովորաբար ընկալվում է որպես «կիսաշրջան (= կիսագլանաձև) թաղ»: Սակայն օրորոցաձև թաղը, կախված այն առաջացնող կամարի կորությունից, կարող է լինել նաև սլաքաձև*, պայտաձև* և այլն:
կամար – առանձին եզր է
կիսաշրջան կամար – մեկ այլ եզր է
սլաքաձև – հղում դեպի Սլաքաձև կամար
պայտաձև – հղում դեպի Պայտաձև կամար
Bibliothèque monastique
Édifice destiné à la conservation et à la lecture des codex*, au sein d’un monastère* (d’un ensemble monastique).
Les exemples préservés et identifiés par inscription montrent une structure à plan grosso modo carré, bâtie et voûtée avec soin et munie de niches* dans les parois internes des murs. La principale source d’éclairage est la lucarne ouverte* au sommet de la coupole*.
La bibliothèque du monastère de Sanahin (1063 et p.ê. XIIIe s.) est un représentant remarquable du type. Son intérieur retient l’attention par l’originalité de sa structure et par la qualité de ses ornements sculptés. Une haute coupole pyramidale à lucarne s’appuie sur quatre puissants arcs* diagonaux ; quant aux quatre angles du périmètre cubique, ils sont couverts par de grandes trompes* à arête* médiane.
Voir aussi : Niche (3)
Dans les monastères médiévaux d’Arménie, le bâtiment de la bibliothèque était probablement distinct de celui du scriptorium* où les manuscrits étaient copiés et enluminés.
Monastère de Sanahin, bibliothèque (1063, peut-être remaniée au XIIIe s.). Salle initialement destinée aux reliques, elle est ensuite devenue bibliothèque, puisqu’elle est désignée de ce nom dans plusieurs inscriptions du XIIIe s.
Coupe axonométrique d’après Hovhannès Khalpakhtchian 1971, p. 146, fig. 111.
Սանահին վանք, գրատուն (1063 թ., թերևս վերակառուցված 13-րդ դ.): Սկզբնապես եղել է «նշխարատուն», իսկ հետագայում դարձել է գրատուն․ այդպես է անվանված 13-րդ դ. մի քանի վիմագրերում։
Աքսոնոմետրիկ կտրվածքը՝ ըստ Հովհաննես Խալփախչյանի (1971 թ․, էջ 146, նկ. 111)։
Վանական գրատուն (մատենադարան)
Վանքի* (վանական համալիրի) տարածքում գտնվող կառույց, որը ծառայում էր որպես մատյանների* պահոց և ընթերցարան:
Պահպանված և արձանագրությամբ հաստատված օրինակները ցույց են տալիս, որ գրատունը գրեթե քառակուսի հատակագծով շինություն է՝ խնամքով կառուցված ու թաղակապված և ներսում պատերի մեջ բացված խորշերով*: Լույսի գլխավոր աղբյուրը գմբեթի* կատարին բացված երդիկն* է:
Սանահին վանքի գրատունը (1063 թ. և թերևս 13-րդ դ.) այսպիսի շենքերի ուշագրավ նմուշներից է: Ուշադրություն են գրավում ներսի կառուցվածքի ինքնատիպությունը և քանդակային զարդարանքի որակը: Երդիկ ունեցող բրգաձև բարձր գմբեթը հենված է չորս հզոր անկյունագծային կամարների* վրա: Իսկ խորանարդաձև պարագծի չորս անկյունները ծածկված են միջնագծային թաղահատում* ունեցող մեծ փողակամարներով*:
Տե՛ս նաև Խորշ (3)
Գրատնից զատ, հայկական միջնադարյան վանքերը հավանաբար ունեցել են նաև առանձին շենք գրչատան* համար, որտեղ ձեռագրերն արտագրվել և նկարազարդվել են։
Blocage (= Béton, fourrage, fourrure)
Matériau composite employé en Arménie pour la construction du noyau des murs. Un mortier*, dans lequel de la chaux* est mélangée à du sable et à de l’eau, sert de liant*. Coulé sur du gravier, des éclats de pierre et des petits moellons*, il forme le blocage.
L’autre élément important de la technique arménienne de construction* est le coffrage*. Celui-ci est formé par deux parements* de blocs soigneusement taillés à l’extérieur, mais laissés grossiers à l’intérieur. Lors de la construction, assise* après assise, le mortier est coulé dans le coffrage sur les éléments en pierre du blocage. Grâce à la texture poreuse des pierres volcaniques utilisées en Arménie, l’ensemble blocage et coffrage s’unit très solidement.
Cette technique s’apparente à l’opus caementicium* romain et à la technique connue dans l’Occident médiéval sous l’appellation de « fourrage » ou « fourrure ».
Coupe de mur. Blocage et coffrage.
Dessin Fabien Krähenbühl.
Պատի կտրվածք: Լիցք և կաղապարամած:
Գծանկար՝ Ֆաբյեն Կրեհենբյուլ:
Zvartnots, cathédrale (mil. VIIe s.).
Maçonnerie effondrée avec un fort massif de blocage et une portion de parement.
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կեսեր):
Փլուզված պատի հատված՝ լիցքի վիթխարի զանգվածով և երեսպատվածքի մի մասով:
Լիցք
Տարասեռ շինանյութ, որը գործածվում է Հայաստանում պատերի միջուկը կառուցելու համար: Կրի*, ավազի և ջրի խառնումից ստացված շաղախը* ծառայում է որպես կապակցանյութ*: Խառնվելով մանրախճի, քարե ջարդոնի և մանրաքարի* հետ՝ այն կազմում է լիցքը:
Հայկական շինարվեստի* մյուս կարևոր բաղադրիչը կաղապարամածն* է: Այն բաղկացած է արտաքինից խնամքով տաշված, սակայն ներսից կոպտատաշ բլոկների երկու երես(ա)պատվածքից*: Յուրաքանչյուր քարաշարքը* կառուցելիս շաղախը լցվում է կաղապարամածի մեջ՝ լիցքի քարային տարրերի վրա: Հայաստանում օգտագործվող հրաբխային քարերի ծակոտկեն հյուսվածքի շնորհիվ լիցքը և կաղապարամածը շատ ամուր կերպով միավորվում են:
Այս շինարվեստը նման է հռոմեական օպուս կաեմենտիկիում*-ին և միջնադարյան Արևմուտքում կիրառվող՝ «լցոնում» անվանված եղանակին:
Boudin (= Tore)
Moulure* continue, à profil en demi-cercle (à saillie en demi-cylindre).
Parmi les profils* d’une base* ou d’un chapiteau* de colonne*, le boudin se distingue de l’astragale* (qui a la forme d’une fine tige demi-cylindrique) par son volume nettement supérieur.
Zvartnots, cathédrale (milieu du VIIe s.), base de colonne. Le boudin parmi la succession de profils.
Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կեսեր), սյան խարիսխ: Գլանը տրամատների շարքում:
Գլան, գլանիկ
Կիսաշրջան (կիսագլանաձև) ելուստով շարունակական տրամատ*:
Սյան խարսխի* կամ խոյակի* տրամատների* մեջ գլանը տարբերվում է գլանաձողից* (որը բարակ կիսագլանաձև ձողի տեսք ունի) զգալիորեն ավելի մեծ ծավալով:
Bras-reliquaire
Type le plus caractéristique des reliquaires* arméniens, en forme d’avant-bras (bras droit), avec les doigts de la main faisant le signe de la bénédiction. L’un des plus vénérés est le bras droit (la dextre) de saint Grégoire l’Illuminateur.
Répandu en Arménie à partir du XIIe s., ce type de reliquaire n’est pas tant destiné à la vénération des fidèles qu’à servir d’objet liturgique lors de cérémonies importantes comme la consécration des catholicos et la bénédiction du saint Chrême.
Vagharchapat, St-Siège d’Étchmiadzine, Musée « Gandzatoun » du Catholicossat. Dextre de saint Grégoire (1657).
Photo Poghos Poghossian, in Treasures of Etchmiadzin 1984 (sans pagination).
Վաղարշապատ, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, Գանձատուն։
Ս. Գրիգոր Լուսավորչի Աջը (1657 թ.):
Լուս.՝ Պողոս Պողոսյան, տե՛ս Էջմիածնի գանձեր (1984 թ. – առանց էջագրության):
Աջ-մասնատուփ
Հայկական մասնատուփերի* ամենատարածված տեսակը՝ աջ նախաբազկի տեսքով, որտեղ ձեռքի մատները օրհնության նշան են անում: Ամենապաշտելիներից մեկը Ս. Գրիգոր Լուսավորչի Աջն է:
Այսպիսի աջ-մասնատուփերը տարածում են գտել Հայաստանում 12-րդ դ. սկսած և ծառայում են ոչ այնքան որպես երկրպագության առարկա հավատացյալների համար, որքան որպես ծիսական պարագա բացառիկ կարևոր արարողությունների ժամանակ, ինչպիսիք են կաթողիկոսի օծումը և սուրբ մյուռոնի օրհնությունը:
Bretèche
Sorte de balcon en saillie (en encorbellement*) sur la façade d’une construction fortifiée (château fort*, tour maîtresse*…), destiné à compléter sa protection.
Plusieurs ouvrages défensifs du royaume d’Arménie en Cilicie (XIIe-XIVe s.) comportaient une bretèche construite au-dessus de la porte pour en améliorer la défense.
Lambron (aujourd’hui Sinap, Cilicie [Turquie actuelle], tour monastique (XIIe-XIIIe s.). Trois consoles en haut de la tour, au-dessus de la porte, sont les vestiges d’une bretèche.
Photo Maxime Goepp.
Լամբրոն բերդ (12-13-րդ դդ.), Կիլիկիա (ներկայիս Սինապ, Թուրքիա): Վանական աշտարակ: Աշտարակի մուտքի դռան ամենավերևում գտնվող երեք բարձակները կախովի հրակնատի մնացորդներ են:
Լուս.՝ Մաքսիմ Գըփ:
Կախովի հրակնատ
Պատշգամբանման ցցակառույց* պաշտպանական կառույցի (դղյակ-ամրոց*, իշխող աշտարակ*, և այլն) վրա, որի նպատակն է ուժեղացնել վերջինիս պաշտպանությունը:
Կիլիկիայի հայկական թագավորության (12-14-րդ դդ.) բազմաթիվ ամրություններ օժտված էին դռան վերևում կառուցված կախովի հրակնատով՝ պաշտպանությունն ամրապնդելու նպատակով:
Brique
Matériau de construction artificiel, fait d’un mélange d’argile et d’eau, coulé dans des moules généralement parallélépipédiques, et séché ou cuit.
Bien que la pierre, notamment volcanique, abondante en Arménie, surtout dans les régions centrales et du nord-est, soit prioritairement employée dans la construction, la brique est aussi utilisée par les bâtisseurs arméniens, depuis la haute Antiquité et en particulier du temps d’Ourartou.
Au Moyen Âge, la brique se rencontre surtout dans les régions du sud et de l’ouest, plus pauvres en pierre de qualité, mais on y recourt aussi parfois au nord-est du pays et, assez largement, à la période moderne (XVIIe-XIXe s.).
Un petit groupe de monuments du XIIIe s., dont le monastère de Kirants, situés dans le nord-est, se distinguent, entre autres traits originaux, par l’emploi quasi exclusif de la brique.
Monastère de Kirants, église (XIIIe s.) construite principalement en brique. Vue générale du nord-est.
Photo Zavèn Sargsian.
Կիրանց վանք, հիմնականում աղյուսաշեն եկ․ (13-րդ դ․): Ընդհանուր տեսքը հս.-ալ.
Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:
Աղյուս
Արհեստական շինանյութ, որը պատրաստվում է կավի և ջրի խառնուրդից, լցվում հիմնականում զուգահեռանիստ կաղապարի մեջ և չորացվում կամ թրծվում:
Թեև հայկական շինարվեստում* նախապատվությունը տրվել է քարին (հատկապես հրաբխային քարին, որն առատ է երկրի կենտրոնական և հյուսիս-արևելյան շրջաններում), հայ շինարարներն օգտագործել են նաև աղյուսը՝ սկսած հնադարից և հատկապես ուրարտական շրջանում:
Միջնադարում աղյուսը կիրառվել է հիմնականում հարավային և արևմտյան շրջաններում, որտեղ որակյալ քարն ավելի սակավ էր, սակայն երբեմն օգտագործվել է նաև երկրի հյուսիս-արևելքում և լայն տարածում ստացել հատկապես նոր շրջանում (17-19-րդ դդ.):
Հայաստանի հյուսիս-արևելքում գտնվող 13-րդ դ. հուշարձանների մի փոքր խումբ, ներառյալ Կիրանց վանքը, ի թիվս այլ ուրույն հատկանիշների, առանձնանում է նրանով, որ գրեթե բացառապես աղյուսաշեն է: