Glossaire illustré
des termes d’histoire
de l’architecture appliqués à l’Arménie médiévale

Միջնադարյան
Հայաստանի ճարտարապետության
պատմության եզրերի
պատկերազարդ բառարան

A

Abaque (n. m.) (=Tailloir)

Partie supérieure d’un chapiteau* ou d’une imposte*, généralement en forme de tablette, c.-à-d. de parallélépipède fin et allongé, plat, mouluré* ou sculpté d’ornements.

Le terme peut aussi s’appliquer à la tablette qui surmonte une corniche.

Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.). Deux impostes à l’extrémité nord de l’abside. Abaques ornés de motifs géométriques.

Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ․): Խորանի հս․ կողմի երկու որմնախոյակների թակաղակները՝ երկրաչափական զարդանախշերով։ 

Թակաղակ

Խոյակի* կամ որմնախոյակի* վերնասալ՝ մեծ մասամբ զարդաքանդակ կամ տրամատված*, որն ունի քառանկյուն, հարթ տախտակի ձև։

Կարող է վերաբերել նաև քիվը պսակող վերնասալին:

Abbatiale (n. f.) (=Église abbatiale)

Église principale d’un monastère*. Le terme s’emploie, à propos de l’Occident médiéval et moderne, par référence à la fonction de l’abbé. Mais il peut aussi s’appliquer commodément, en français, à l’église principale d’un monastère arménien. Celle-ci se signale toujours nettement par son caractère de dominante dans l’ensemble monastique, et presque toujours, par la présence, devant sa façade ouest, d’un gavit*/jamatoun*.

Monastère de Haghartzin (XIIIe s.). L’église principale, « l’abbatiale » Ste-Mère de Dieu (1281), est la dominante volumétrique de l’ensemble.

(Devant sa façade ouest se trouvent les vestiges consolidés du gavit/jamatoun.)

Հաղարծին վանք (13-րդ դ.): Գլխավոր՝ Ս. Աստվածածին եկ. (1281 թ.) համալիրի մեջ ծավալային գերակայություն ունի:

(Ամ. ճակատին կից ավերված գավթի/ժամատան ամրակայված մնացորդներն են:)

Վանքի գլխավոր եկեղեցի

Վանքում* իր գերիշխող դիրքով հստակորեն առանձնացող եկեղեցի, որի արևմտյան ճակատին գրեթե միշտ կցված է գավիթ*/ժամատուն*:

Abbaye (=Monastère, couvent)

Voir : Monastère

Վանք (=Մենաստան)

Տե՛ս Monastère եզրը։

Abside

Espace généralement semi-circulaire en plan, plus rarement outrepassé, rectangulaire ou polygonal, situé à l’extrémité orientale de la nef* centrale ou du bras est d’une église. La présence de l’abside à l’est marque l’orientation* de l’église․

L’abside est en principe voûtée en un quart de sphère appelé « conque* » ou « cul de four » ; elle abrite l’autel* et est aussi appelée parfois « chœur* » ou « sanctuaire ».

Dans la tradition arménienne, fondée sur l’héritage paléochrétien et juif antique, l’abside est séparée de la nef* par un rideau d’autel* qui est fermé notamment durant la préparation des espèces pour l’Eucharistie.

Par extension, le terme « abside » peut aussi désigner les autres bras de la croix ou des compositions rayonnantes, s’ils sont intérieurement arrondis et couverts d’une conque. Ce dernier terme pouvant également s’appliquer à l’espace qu’il couvre, « abside » et « conque » deviennent alors synonymes․

Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), vue intérieure vers l’est. Abside à l’extrémité orientale de la nef centrale.

Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ․), ներքին տեսքը դեպի ալ․։ Խորան կենտրոնական նավի ալ․ ծայրում:

Խորան

Տարածություն եկեղեցու արևելյան թևում կամ կենտրոնական նավի* արևելյան ծայրում, որի հատակագիծը հիմնականում կիսաշրջանաձև է, հազվադեպ՝ պայտաձև, ուղղանկյուն կամ բազմանկյուն։ Արևելյան կողմում խորանի առկայությունը նշում է եկեղեցու արևելումը*՝ դեպի արևելք ուղղվածությունը*:

Խորանը, որտեղ գտնվում է սեղանը*, սովորաբար պսակվում է ¼ գնդի ձև ունեցող թաղով՝ գմբեթարդով*:
Հին հրեական և վաղքրիստոնեական ժառանգության վրա հիմնված հայկական ավանդույթի համաձայն՝ խորանը նավից առանձնանում է վարագույրով*: Այն փակվում է մասնավորապես Հաղորդությունը պատրաստելիս։

Լայն առումով «խորան» եզրը կարող է նաև վերաբերել խաչի կամ աստղաձև հորինվածքների մյուս թևերին, եթե դրանք ներսից կիսակլոր են և գմբեթարդով պսակված։

Abside inscrite

Abside dont la forme intérieurement arrondie n’apparaît pas de l’extérieur, étant englobée dans le périmètre mural. Lorsque l’abside et les deux sacristies* (=pastophoria*) ou chapelles-sacristies* qui la flanquent sont inscrites dans un périmètre quadrangulaire, parti très fréquent en Arménie, on parle, pour désigner l’extrémité orientale de l’église, de chevet* rectiligne* (plat). 

Lernakert, égl. mononef (c. Ve-VIe s.), plan. Abside inscrite.
D’après Mourad Hasratian 2000, p. 90.

Լեռնակերտ, միանավ եկ. (մոտ 5-6-րդ դդ.) հատակագիծը։ Ներգծված (ներգրված) խորան:
Ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 90)։

Ներգծված (ներգրված) խորան

Խորան, որի ներքին կորությունը, ներառված լինելով որմնային եզրագծի մեջ, արտաքինից տեսանելի չէ։ Երբ ավագ խորանը և նրան կից երկու ավանդատները* կամ մատուռ-ավանդատները* պարփակված են կառույցի քառանկյուն եզրագծի մեջ, ինչը շատ տարածված է Հայաստանում, եկեղեցու արևելյան հատվածը կոչվում է «ուղղանիստ սնար»*
(«ուղղագիծ սնար»*, «ուղղաձիգ սնար»)։

Monastère de Haghbat, égl. St-Signe (fin Xe s.), plan. Chevet rectiligne.
D’après DAA 1 1968, p. 41.

Հաղբատ վանք, Ս. Նշան եկ. (10-րդ դ. վերջ) հատակագիծը: Ուղղանիստ սնար:
Ըստ DAA 1-ի (1968 թ., էջ 41):

Abside saillante

Abside* en saillie par rapport au volume principal de l’église.
En Arménie, l’abside est plus souvent inscrite* que saillante.

Kassagh, basilique (c. Ve s.), plan. L’abside fait saillie à l’est.
D’après Mourad Hasratian 2000, p. 107․

Քասաղ, բազիլիկ (մոտ 5-րդ դ․), հատակագիծը։ Ալ.-ից խորանը ելուստ է կազմում։
Ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 107)։

Ցցուն խորան

Խորան*, որը եկեղեցու հիմնական ծավալի նկատմամբ
ելուստ է կազմում: Հայաստանում խորանն ավելի հաճախ
ներգծված* (ներգրված) է, քան ցցուն:

Kassagh, basilique (c. Ve s.). Vue du sud-est, abside saillante.

Քասաղ, բազիլիկ (մոտ 5-րդ դ․)։ Տեսքը՝ հվ․-ալ․-ից։ Ցցուն խորան։

Absidiole

Petite abside* qui marque, par son contour intérieur arrondi
et son couvrement en conque*, l’extrémité orientale d’un espace secondaire :
— chapelle-sacristie* angulaire,
— niche-abside*,
— bas-côté* (=nef* latérale*).

Artik, égl. Saint-Serge (VIIe s.), plan. Absidiole dans le mur est de chacune des chapelles-sacristies flanquant l’abside principale.
D’après Mourad Hasratian 2000, p. 294. 

Արթիկ, Ս. Սարգիս եկ․ (7-րդ դ.), հատակագիծը: Խորանիկ՝ ավագ խորանին կից յուրաքանչյուր մատուռ-ավանդատան ալ․ պատին:
Ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ., էջ 294)

Խորանիկ

Փոքր խորան*, որն իր ներքին կոր ուրվագծով և գմբեթարդով*
նշում է երկրորդական տարածքի
(անկյունային մատուռ-ավանդատուն*,
խորան-խորշ*, կողային նավ*)
արևելյան ծայրը:

Talin, chapelle (VIIe s.), vue du nord-ouest. Absidiole dans la niche-abside extérieure.

Թալին, մատուռ (7-րդ դ.), տեսքը հս․-ամ․-ից: Խորանիկ՝ արտաքին խորան-խորշում:

Acanthe (=Feuille d’acanthe)

Représentation plus ou moins réaliste de la feuille d’acanthe. Caractéristique du chapiteau* antique corinthien*, ce motif* est largement repris au Moyen Âge. Il est souvent utilisé, stylisé, voire schématisé, dans l’architecture* arménienne paléochrétienne.

Baybourd, chapelle mononef (Ve-VIe s.). Imposte nord de l’arc triomphal avec acanthes stylisées.

Բայբուրդ, միանավ մատուռ (5-6-րդ դդ.):
Սրբազան կամարի հս. որմնախոյակը` ոճավորված արջամագիլներով:

Արջամագիլ (=Արջամագիլի տերև, Ականթ, Ականթատերև)

Արջամագիլի տերևի քիչ թե շատ իրատեսական պատկեր: Անտիկ կորնթական խոյակին* բնորոշ այս զարդատարրը* լայնորեն կիրառվել է նաև Միջնադարում: Վաղքրիստոնեական հայկական ճարտարապետության* մեջ այն հաճախ գործածվում է ոճավորված, անգամ պարզեցված ձևով:

Acrotère

A) Dans l’architecture* gréco-romaine antique, ornement* sculpté dressé au faîte (au sommet) d’un fronton* et/ou à ses deux extrémités.

B) Dans l’architecture sacrée de l’Arménie médiévale, le principe de l’acrotère se maintient souvent au faîte des pignons* sous la forme d’un modèle réduit d’église*.

A) Garni, temple (c. Ier s.), façade nord. Acrotère orné d’un motif de feuille d’acanthe au sommet du fronton․

Ա) Գառնի, տաճար (մոտ 1-ին դ.), հս. ճակատ: Ճակտոնազարդ` արջամագիլի տերևներով:

Ճակտոնազարդ

Ա) Հունահռոմեական անտիկ ճարտարապետությանը* բնորոշ զարդաքանդակ*՝ կանգնեցված ճակտոնի* կատարին և/կամ երկու ծայրերին։

Բ) Միջնադարյան Հայաստանի եկեղեցական ճարտարապետության մեջ ճակտոնազարդի սկզբունքը հաճախ պահպանվում է երկլանջ ճակտոնների* կատարին՝ եկեղեցու մանրակերտի* տեսքով:

B) Monastère de Haritj, égl. principale (1201), pignon ouest. Modèle réduit servant d’acrotère.

Բ) Հառիճավանք, գլխավոր եկ․ (1201 թ.), ամ. ճակատ: Եկեղեցու մանրակերտ` որպես ճակտոնազարդ:

Âge de la pierre polie (=Néolithique, Période néolithique)

Voir : Néolithique

Նոր քարի դար (=Նեոլիթ)

Նախնադարյան պատմության վերջին շրջանը, որը բնութագրվում է գյուղատնտեսության, անասնապահության և կավագործության հայտնագործմամբ։ Համարվում է, որ Հայաստանում այս շրջանը համապատասխանում է Ք.ա․ 9-6-րդ հազ․։

Âge d'or de l'architecture arménienne (VIIe s.)

Période d’essor dans l’histoire de l’architecture* arménienne, de 630 à 690 environ, où foisonnent des églises à coupole* d’une grande qualité, diversité et originalité, à la fois dans la conception et dans la décoration.

Cette dynamique profite aussi aux arts connexes : sculpture et peinture.

Talin, cathédrale (2e moit. VIIe s.). Vue gén. du sud-est.

Թալին, մայր տաճար (7-րդ դ․ 2-րդ կես)։ Ընդհ․ տեսքը՝ հվ.-ալ.։

Հայ ճարտարապետության Ոսկեդար (7-րդ դ.)

Հայ ճարտարապետության* վերելքի ժամանակաշրջան՝ մոտ 630-690 թթ․, երբ կառուցվում են բազմաթիվ գմբեթավոր* եկեղեցիներ, որոնց թե՛ հորինվածքը, թե՛ զարդարանքն առանձնանում են բարձր որակով, յուրօրինակությամբ և բազմազանությամբ։

Այս զարգացումը նպաստում է նաև հարակից արվեստների՝ քանդակագործության և նկարչության ծաղկմանը։

Âge du bronze

Période de la protohistoire caractérisée par l’usage du bronze, alliage de cuivre et d’étain. Ses limites chronologiques varient selon les aires culturelles considérées.

On estime que, en Arménie, l’âge du bronze s’étend du début du IIIe millénaire av. J.-C. aux XIIe XIIe s. av. J.-C.

Il est marqué entre autres par la construction de forts* en appareil cyclopéen*.

C’est probablement à cette même époque que furent aussi dressées les stèles souvent ichtyomorphes* dites vichap*.

Oughtik/Olti/Oltu, vichap (c. IIe mill. av. J.-C.).

Ուղթիք/Օլթու, վիշապաքար
(Ք․ա․ մոտ 2-րդ հազ․):

Բրոնզի դար

Նախապատմական ժամանակաշրջան, որը բնորոշվում է բրոնզի՝ պղնձի և անագի համաձուլվածքի կիրառմամբ։ Դրա ժամանակագրական սահմանները տարբեր մշակույթներում տարբեր են։

Համարվում է, որ Հայաստանում բրոնզի դարը ձգվում է Ք․ա. 3-րդ հազ․ սկզբից մինչև
Ք․ա. 13-12-րդ դդ․։

Հատկանշական են այդ շրջանում կառուցված կիկլոպյան* շարվածքով ամրոցները*:

Ենթադրվում է, որ նույն ժամանակաշրջանում են կանգնեցվել նաև վիշապաքար* կոչվող, հաճախ ձկնակերպ կոթողները*։

Âge du cuivre (=Chalcolithique)

Période de la protohistoire faisant la transition entre le néolithique* et l’âge du bronze*, dite aussi « chalcolithique » et parfois « énéolithique ».

On considère que, en Arménie, elle dure du Ve au IIIe millénaires av. J.-C.

Պղնձի դար (=Էնեոլիթ, Խալկոլիթ)

Նախապատմական անցումային ժամանակաշրջան՝ նոր քարի* և բրոնզի* դարերի միջև: Կոչվում է նաև «էնեոլիթ», երբեմն էլ՝ «խալկոլիթ»։

Համարվում է, որ Հայաստանում այն ընդգրկում է Ք.ա․ 5-3-րդ հազ․:

Âge du fer

Période de la protohistoire caractérisée par l’usage du fer et faisant suite à l’âge du bronze*. On considère que, en Arménie, l’âge du fer s’étend du XIIe au VIe s. av. J.-C.

La seconde partie de cette période est marquée par le développement du royaume d’Ourartou
(IXe-VIIe s. av. J.-C).

Erevan, Musée Érébouni. Inscription cunéiforme d’Ourartou. Fondation d’Érébouni en 782 av. J.-C.

Երևան, Էրեբունի թանգարան: Ուրարտական սեպագիր արձանագրություն: Էրեբունիի հիմնադրումը Ք.ա. 782 թ.։

Երկաթի դար

Նախապատմական ժամանակաշրջան, որը հաջորդում է բրոնզի դարին* և բնորոշվում է երկաթի օգտագործմամբ: Համարվում է, որ Հայաստանում երկաթի դարն ընդգրկում է Ք.ա. 12-6-րդ դդ․։
Այս ժամանակաշրջանի երկրորդ կեսը նշանավորվել է Ուրարտուի թագավորության զարգացմամբ (Ք.ա. 9–7-րդ դդ․):

Agrafe (=Crampon)

Pièce de fer ou de bronze à crochets ou à deux queues d’aronde qui, scellée à plomb, servait à attacher les unes aux autres les pierres d’une même assise* dans la maçonnerie* des constructions antiques (période préchrétienne).

Souvent, sur des assises de murs antiques en ruine, le métal ayant disparu, une alvéole en double queue d’aronde à cheval sur deux blocs voisins trahit l’existence passée d’une agrafe (crampon).

Dans l’Arménie chrétienne, ce type d’attache disparaît avec la propagation de la maçonnerie à blocage* dans un coffrage*, liée au mortier* à chaux*. Son principe s’emploie toutefois très rarement, en cas de forte exigence de solidité, p.ex. pour les colonnes* de la cathédrale de Zvartnots (mil. VIIe s.).

Artsakh, Tigranocerte/Tigranakert (Ier s. av. J.-C.). Vestige de muraille avec alvéoles d’agrafe (crampon) à queues d’aronde.
Photo Hamlet Pétrossian.

Արցախ, Տիգրանակերտ (Ք.ա. 1-ին դ.):
Պարսպի մնացորդ՝ ծիծեռնակապոչ ամրակների (կապերի) հետքերով:
Լուս․՝ Համլետ Պետրոսյան:

Ամրակ (=Կապ)

Երկաթե կամ բրոնզե առարկա, որը անտիկ (նախաքրիստոնեական) շրջանի կառույցների շարվածքի* մեջ կեռիկների կամ երկու ծիծեռնակապոչերի միջոցով իրար էր միացնում նույն քարաշարքի* քարերը: Որպես միակցող նյութ օգտագործվում էր կապարը։

Անտիկ շրջանի կիսաքանդ քարաշարքերի վրա՝ երկու կից բլոկների միացման մասում, անհետացած մետաղի տեղում, հաճախ կարելի է տեսնել ակոս, որը վկայում է ծիծեռնակապոչ ամրակի (կապի) երբեմնի գոյության մասին:

Քրիստոնյա Հայաստանում միակցման այս եղանակն անհետանում է կաղապարամածում* կրաշաղախի* լիցքով* որմնադրության* տարածման հետևանքով: Այդուհանդերձ, ամրակի սկզբունքը շարունակում է օգտագործվել, եզակի դեպքերում՝ լավագույն ամրակայում ապահովելու նպատակով (օր․՝ Զվարթնոց մայր տաճարի (7-րդ դ. կես) սյուների* դեպքում):

Ambon

Chaire destinée à la lecture de l’évangile et au prêche, placée devant l’abside*, dans les églises byzantines et latines.

L’ambon ne s’emploie pas en Arménie. On n’en connaît qu’un exemple (sous la forme de vestiges), à la cathédrale de Zvartnots (milieu du VIIe s.), devant l’extrémité sud (droite) de l’abside.

Zvartnots, cathédrale (mil. VIIe s.). Vestiges de l’ambon.

Զվարթնոց, մայր տաճար (7-րդ դ. կեսեր)։
Ամբիոնի մնացորդ։

Ամբիոն (եկեղեցական)

Խորանի* առջև տեղադրված ուղղահայաց հարմարանք՝ նախատեսված ավետարանի ընթերցման և քարոզի համար: Բնորոշ է բյուզանդական և լատինական եկեղեցիներին:

Հայաստանի եկեղեցիներում ամբիոնը չի գործածվում: Դրա միակ հայտնի (ավերված) օրինակը Զվարթնոց տաճարում է (7-րդ դ. կեսեր)՝ ավագ խորանի հարավային (աջ) անկյունում:

Animalier (adj.) (=Zoomorphe) (décor animalier, scène animalière)

Se dit de figurations d’animaux réels ou fantastiques. Ces animaux peuvent être représentés isolés ou par paire, disposés symétriquement de part et d’autre d’un élément central (p.ex. colombes ou cerfs s’approchant de la croix ou d’une coupe) ou confrontés, l’un attaquant l’autre ou terrassant l’autre, ou l’enlevant dans ses serres (oiseau de proie attaquant un petit quadrupède).

L’interprétation sémantique varie selon les figurations : adoration de la croix, aspiration de l’âme des croyants au salut, Eucharistie, dangers menaçant les pécheurs, symbole du pouvoir princier, image héraldique…

Èghvard/Yèghvard, égl. funéraire Ste-Mère de Dieu (premières décennies du XIVe s.), faç. sud. Aigle enlevant un chevreau.

Եղվարդ, Ս. Աստվածածին դամբարան-եկ․ (14-րդ դ․ 1-ին տասնամյակներ), hվ․ ճակատ։ Ուլ ճանկող արծիվ։

Կենդանապատկեր (գ. և ած.) (կենդանապատկեր զարդարանք, կենդանապատկեր տեսարան)

Իրական կամ երևակայական կենդանիների պատկեր (կամ պատկեր ներկայացնող): Կենդանիները կարող են պատկերված լինել միայնակ  կամ զույգով` համաչափորեն տեղադրված կենտրոնական տարրի երկու կողմերում (օր.՝ խաչին կամ սկահակին մոտեցող աղավնիներ կամ եղջերուներ) կամ առճակատված՝ մեկը մյուսի վրա հարձակվող, գետնին տապալող կամ ճանկող (օր.՝ փոքր չորքոտանի ճանկող գիշատիչ թռչուն):

Իմաստային մեկնաբանությունը տարբեր է ըստ պատկերների՝ խաչի երկրպագություն, հավատացյալների հոգու փրկության ձգտում, Հաղորդություն, մեղավորներին սպառնացող վտանգներ, իշխանական տների խորհրդանիշեր, զինանշանային պատկերներ և այլն։

Antéfixe

Dans la Rome antique, plaque de terre cuite ou de pierre placée à l’extrémité inférieure de chacun des rangs de tuiles* arrondies et creuses dites imbrex qui descendent du haut d’un toit. Cette plaque verticale, ornée d’une palmette* ou d’un masque, couvre l’extrémité de la dernière tuile et décore le bord du toit. Elle peut constituer la face antérieure de la tuile elle-même.

L’antéfixe est attestée dans l’Arménie chrétienne où elle constitue l’une des nombreuses manifestations de la pérennité de l’héritage romain. Des exemples n’en sont conservés que sur de rares églises du VIIe s., comme Achtarak et (très abîmés) Mrèn. Elle forme la face antérieure, verticale, de la dernière tuile, plus élevée que le reste de la tuile, et est généralement ornée d’un motif de croix, de palmette ou d’autre élément végétal.

On trouve encore au fil des siècles quelques lointains échos de l’antéfixe sur des coupoles en pierre. À St-Serge de Khetzkonk (1024), à l’extrémité des plis supérieurs du dôme en ombrelle*, elle est croisée avec un autre élément d’origine romaine, l’acrotère*, et prend la forme d’une sorte de bec crochu. À St-Étienne de Maghardavank (Darachamb, Nord-Ouest de l’Iran), elle se transforme, au bout des plis inférieurs de l’ombrelle, en un avatar de gargouille, à tête très saillante, parfois humaine et plus souvent animale.

Achtarak, chapelle Ste-Mère de Dieu dite Karmravor (VIIe s.). Antéfixes au bas de la couverture en tuiles du dôme.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.

Աշտարակ, Ս. Աստվածածին (Կարմրավոր) մատուռ (7-րդ դ.): Եզրակղմինդրներ գմբեթի կղմինդրե շարքերի ներքևում:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:

Achtarak, Ste-Mère de Dieu (Karmravor), détail du bord du toit, au-dessus de l’angle sud-est. Antéfixes refaites au XXe s.

Աշտարակ, Ս. Աստվածածին (Կարմրավոր)։ Տանիքի եզր՝ հվ․-ալ․ անկյուն։ 20-րդ դ. վերանորոգված եզրակղմինդրներ:

Darachamb (nord-ouest de l’Iran), monastère de Maghardavank, égl. Saint-Étienne (1655, 1691). Alternance d’« antéfixes-gargouilles » aux extrémités des plis inférieurs du dôme en ombrelle, et d’acrotères à croix au-dessus des plis supérieurs.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.

Դարաշամբ (Պարսկաստանի հս.-ամ.), Մաղարդավանք, Ս. Ստեփանոս եկ․ (1655 թ., 1691 թ.): Հովհարաձև վեղարի ստորին ծալքերի ծայրերին ջրհորդան հիշեցնող եզրակղմինդրներ են, իսկ վերին ծալքերի ծայրերին՝ խաչով ճակտոնազարդեր։
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:

Եզրակղմինդր

Հին Հռոմում թրծակավե կամ քարե սալիկ, որը դրվում էր տանիքից իջնող կլոր և խոռոչավոր (իմբրեքս կոչվող)  կղմինդրների* յուրաքանչյուր շարքի ստորին ծայրին: Արմավենիկով* կամ դիմակով զարդարված այդ ուղղահայաց սալիկը ծածկում էր վերջին կղմինդրի ծայրը և զարդարում տանիքի եզրը: Այն կարող է ինքնին հանդիսանալ կղմինդրի դիմերեսը:

Հայաստանում եզրակղմինդրը հանդիպում է քրիստոնեական շրջանում և հռոմեական հարատև ժառանգության բազմաթիվ դրսևորումներից մեկն է: Եզրակղմինդրի օրինակներ պահպանվել են միայն 7-րդ դ. հազվագյուտ եկեղեցիներում՝ Աշտարակում և Մրենում (շատ վնասված): Այն ստորին կղմինդրի առջևի մասն է կազմում, ուղղաձիգ է, մի փոքր ավելի բարձր է, քան կղմինդրի մնացած մասը և սովորաբար զարդարված է խաչով, արմավենիկի կամ այլ բուսական նախշով:

Դարերի ընթացքում եզրակղմինդրի հեռավոր արձագանքներ պահպանվում  են որոշ քարե գմբեթների վրա: Խծկոնքի Ս. Սարգիս եկեղեցու (1024 թ.) հովհարաձև վեղարի* վերին ծալքերի վերջում, այն խաչասերվում է հռոմեական ծագման մեկ այլ տարրի՝ ճակտոնազարդի* հետ և ստանում է կեռ կտուցի ձև: Մաղարդավանքի (Դարաշամբ, հս.-ամ. Իրան) Ս. Ստեփանոս եկեղեցու հովհարաձև վեղարի ստորին ծալքերի ծայրերին այն վերածվում է ջրհորդան հիշեցնող, երբեմն մարդկային, իսկ ավելի հաճախ՝ կենդանու գլուխների:

Anthropocentrisme

Doctrine qui place l’homme au centre de l’univers et fait de lui l’étalon de toute chose.
Ce principe a inspiré, semble-t-il, la composition des églises arméniennes. L’homme y est placé au centre d’un microcosme uni sous la coupole*. De dimensions modestes, l’espace est à l’échelle humaine et la coupole qui le couronne, image du royaume céleste, est proche de l’homme, ce qui incite à un dialogue direct avec Dieu.

La différence est considérable avec les vastes, longues et hautes cathédrales gothiques où le fidèle est très petit face à la grandeur et à la puissance divine.
On peut aussi voir dans la centralité de l’espace sacré un reflet de la christologie de l’Église arménienne. En effet, le microcosme du sanctuaire assemblé autour de la coupole semble bien s’accorder avec le dogme de Cyrille d’Alexandrie adopté à Éphèse en 431 : « Unique est la nature du Verbe de Dieu incarné ».

La conception anthropocentrique, dans la version de l’humanisme, est également au cœur de la Renaissance italienne qui a elle aussi privilégié la coupole centrale, mais en magnifiant en même temps, à l’évidence, les capacités de l’homme.

Monastère de Gandzassar, église principale Saint-Jean-Baptiste (1216-1238), composition à coupole sur croix inscrite. Un espace uni sous la coupole où l’homme est placé au centre de l’univers.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.

Գանձասարի վանք, Ս. Հովհաննես Կարապետ գլխավոր եկ. (1216-1238 թթ․), ներգրված խաչ հորինվածք: Գմբեթատակ միասնական տարածություն, որտեղ մարդը տիեզերքի կենտրոնում է:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:

Մարդակենտրոնություն

Ուսմունք, ըստ որի մարդը տիեզերքի կենտրոնն է և գլխավոր չափանիշը:
Հավանաբար, այս սկզբունքով է ոգեշնչված հայկական գմբեթավոր* եկեղեցիների հորինվածքը: Այստեղ գմբեթատակ տարածությունը միկրոտիեզերք է, որի կենտրոնում մարդն է։ Եկեղեցու ներսի տարածությունը, փոքր լինելով, համապատասխան է մարդու չափերին, ինչի շնորհիվ այն պսակող գմբեթը, որը խորհրդանշում է երկնային թագավորությունը, մոտ է մարդուն, և կարծես հրավիրում է նրան Աստծու հետ անմիջական երկխոսության։
Այս առումով էապես տարբեր են բարձր, երկար և ընդարձակ գոթական տաճարները, որտեղ ընդգծվում է մարդու փոքրությունը աստվածային մեծության և հզորության համեմատ։
Կարելի է նաև համարել, որ սրբազան տարածքի կենտրոնաձիգ լինելն արտացոլում է Հայ եկեղեցու քրիստոսաբանությունը: Իրոք, գմբեթի շուրջ ամփոփված սրբարանի միկրոաշխարհը կարծես համահունչ է 431 թ. Եփեսոսում ընդունված «Մի է բնութիւն Բանին Աստուծոյ մարմնացելոյ» («Մի է Աստծու մարմնացյալ Բանի բնությունը») Կյուրեղ Ալեքսանդրացու ուսմունքի հետ:
Հումանիզմի տեսանկյունից մարդակենտրոնության սկզբունքը նաև իտալական Վերածննդի հիմքում է, որտեղ կրկին առավելություն է տրվում կենտրոնագմբեթ հորինվածքին՝ միաժամանակ ակնհայտորեն արժևորելով մարդու ունակությունները։

Գմբեթավոր – հղում դեպի Գմբեթ

Apadana (n. f.)

Grande salle d’audience dans les palais des rois perses achéménides (VIe IVe s. av J.-C.), dont le plafond* était porté par de nombreuses colonnes* (salle hypostyle).

Des salles de ce type, plus modestes, ont existé dans les palais de l’Arménie préchrétienne ; elles ont peut-être eu une influence sur l’architecture chrétienne ; mais celle-ci a privilégié la voûte aux dépens du plafond.

Persépolis, apadana. Reconstitution du plan de la salle du palais de Darius Ier (c. 515 av. J.-C.).
D’après E. Schmidt 1953 et Encyclopaedia Iranica.

Պերսեպոլիս, ապադանա: Դարեհ Ա-ի պալատական դահլիճի հատակագծի վերակազմությունը (Ք.ա. մոտ 515 թ.):
Ըստ Է․ Շմիդտի (1953 թ․) և Encyclopaedia Iranica-ի։

Ապադանա

Ընդունելությունների ընդարձակ սյունաբարձ սրահ՝ բազմաթիվ սյուների* վրա հենված առաստաղով* Աքեմենյան Պարսկաստանի արքայական պալատներում (Ք.ա. 6-4-րդ դդ.):

Նախաքրիստոնեական Հայաստանում գոյություն են ունեցել նմանատիպ ավելի փոքր պալատական դահլիճներ: Դրանք գուցե ազդել են քրիստոնեական ճարտարապետության վրա, որը սակայն առաստաղի փոխարեն նախընտրել է թաղը:

Appareil

Disposition, assemblage et dimensions des pierres visibles d’une maçonnerie* qui, conformément à la technique arménienne de construction*, forment les parements* du coffrage* dans lequel est coulé le blocage*.

Technique arménienne de construction – մեկ եզր է

Selon les dimensions des blocs, on parle de grand, moyen ou petit appareil. L’appareil diffère aussi selon la façon dont les pierres sont jointes.
Un appareil constitué de très grands blocs irréguliers et non liés est dit cyclopéen.

Dans les régions du centre et du nord du pays, les appareils ont des assises* régulières faites de pierres soigneusement taillées. Leurs bords parfaitement rectilignes sont ajustés de manière à ne pas laisser paraître le mortier* interne : en façade, ils ont l’aspect de joints vifs*.

joints vifs – մեկ եզր է

Dans certains appareils, par exemple sur les campaniles* du XIIIe s., des chaînages de blocs à liaisonnements endentés ou en queue d’aronde peuvent avoir une fonction parasismique*, avec pour objectif probable d’éviter la dislocation de la maçonnerie en cas de tremblement de terre.

Même si la pierre domine très largement dans l’architecture monumentale en Arménie, il existe également des constructions en brique, en terre et en bois, dont les façades présentent des assemblages originaux, souvent porteurs d’effets décoratifs.

On observe assez souvent, dans la construction des maisons traditionnelles, de fortes poutres en bois insérées horizontalement dans les appareils de pierre, à des fins semble-t-il parasismiques. Ce procédé apparaît aussi, mais rarement, dans l’architecture monumentale.

Deux termes peuvent être associés à « appareil » :
— « Maçonnerie » qui s’applique aux composantes bâties des diverses parties d’un édifice, et
— « Stéréotomie* » qui désigne l’art de la taille des pierres de construction.

Goussanagyough, fort médiéval. Appareil cyclopéen dans la partie inférieure des murs.

Գուսանագյուղ, միջնադարյան ամրոց: Կիկլոպյան շարվածք պատերի ստորին հատվածում:

Peteghni, église (mil. VIIe s.), façade sud. Appareil à parement de pierres volcaniques soigneusement taillées, rangées en assises régulières.

Պտղնի, եկ. (7-րդ դ. կեսեր), hվ․ ճակատ: Կանոնավոր քարաշարքերի շարվածք՝ խնամքով տաշված հրաբխային քարերով:

Monastères de Sanahin et Haghbat, campaniles
(1ère moitié XIIIe s. ).
Chaînages endentés.

Photo Adriano Alpago Novello.

Սանահին և Հաղբատ վանքեր, զանգակատներ
(13-րդ դ. 1-ին կես): Ատամնավոր շղթայակցումներ:

Լուս.՝ Ադրիանո Ալպագո Նովելլո:

Շարվածք

Որմածքի* քարերի տեսանելի դասավորությունը, միակցումը և չափերը: Ըստ հայ շինարվեստի*՝ այդ քարերը կազմում են կաղապարամածի* երես(ա)պատումը*, որի մեջ լցնում են կրաշաղախի լիցքը*:

հայ շինարվեստ – մեկ եզր է

Ըստ քարե բլոկների չափերի՝ շարվածքները լինում են խոշոր, միջին կամ մանր: Շարվածքները տարբերվում են նաև ըստ քարերի միակցման ձևի:
Անկանոն վիթխարի քարերից կազմված անշաղախ շարվածքը կոչվում է կիկլոպյան:
Հայաստանի կենտրոնական և հյուսիսային շրջաններում շարվածքները բաղկացած են կանոնավոր և խնամքով տաշված քարաշարքերից*: Դրանց կատարյալ ուղիղ եզրերը թույլ չեն տալիս, որ ներսի շաղախը* երևա: Ճակատային մասում դրանք չոր կարերի* տեսք ունեն:

Չոր կար – մեկ եզր է

Որոշ շարվածքներում, օրինակ, 13-րդ դարի զանգակատների* վրա, ատամնավոր կամ ծիծեռնակապոչ բլոկների շղթայակցումը կարող է ունենալ սեյսմակայուն* գործառույթ՝ երկրաշարժի դեպքում որմածքի խախտումից խուսափելու հավանական նպատակ:

Հայ կոթողային ճարտարապետության մեջ քարն անկասկած գերակշռում է, սակայն գոյություն ունեն նաև աղյուսե, հողե և փայտե կառույցներ, որոնց ճակատները հաճախ զարդային տարրերով հագեցած յուրօրինակ հորինվածքներ են:
Ավանդական տների շինարարության մեջ շատ ընդունված էր մեծ փայտե գերանների հորիզոնական տեղադրումը քարե շարվածքի մեջ, ըստ երևույթին, սեյսմակայունության նպատակով: Այս հնարքը, շատ ավելի հազվադեպ, հանդիպում է նաև կոթողային ճարտարապետության մեջ:
Երկու եզր սերտ առնչություն ունեն «շարվածքի» հետ.
1. «Որմածքը», որը վերաբերում է շինության տարբեր մասերում կառուցված բաղադրիչներին,
2. «Քարահատումը*», որը շինարարական քարերի հատման արվեստն է:

Apotropaïque (adj.)

Protecteur, capable de détourner les influences maléfiques. Cet adjectif peut désigner la fonction de nombreuses figurations. P.ex., les reliefs représentant, au-dessus de portes et de fenêtres, la croix, des scènes de combat, un fauve ou un dragon…, ont probablement été conçus dans un but apotropaïque.

Baybourd, chapelle (Ve — VIe s.). Croix en médaillon sculptée sur la porte, sans doute pour prémunir le sanctuaire des influences maléfiques․

Բայբուրդ, մատուռ (5-6-րդ դդ.): Դռան վերևում սկավառակի մեջ պարփակված խաչ՝ քանդակված հավանաբար սրբավայրը չարից պաշտպանելու նպատակով:

 

Չարխափան (ած.) (պահպանիչ)

Պաշտպանիչ հատկություն ունեցող, չարը վանող: Բազմաթիվ պատկերներ, ինչպես օրինակ՝ դռան կամ պատուհանի վերևում քանդակված խաչը, մարտի տեսարանը, վայրի գազանը կամ վիշապը, հավանաբար, ունեցել են չարխափան գործառույթ:

Arindj, vestiges d’un fortin médiéval. Vichaps protégeant l’entrée․

Առինջ, միջնադարյան ամրոցի մնացորդներ: Մուտքը պաշտպանող վիշապներ:

Appentis (n. m.) (=Toit en appentis, auvent)

Toit à une seule pente, un seul versant*, adossé à un mur. Les bas-côtés* (=nefs latérales, collatéraux) des basiliques* sont couverts d’appentis.

Tzitzernavank, basilique (c. VIe s.) de type « hellénistique ». Chaque bas-côté est couvert d’un toit en appentis, tandis que la nef centrale est couverte d’un toit en bâtière.

Ծիծեռնավանք, «hելլենիստական» բազիլիկ
(մոտ 6-րդ դ․): Կողային նավերից յուրաքանչյուրը ծածկված է միաթեք տանիքով, իսկ կենտրոնական նավը՝ երկթեք տանիքով:

Միաթեք ծածկ (=Միալանջ ծածկ, միաթեք տանիք)

Մեկ լանջ* ունեցող տանիք, որը հենված է պատին: Օրինակ, բազիլիկների* կողային նավերը* ծածկված են միաթեք տանիքներով:

Appui (=Support, soutien)

Élément architectural vertical (pilier*, colonne*, portion de mur…) qui soutient les superstructures (voûte*, plafond*, tambour* de la coupole*…).

Kassagh, basilique (c. Ve s.).
Appuis de la voûte en forme de piliers en T.

Քասաղ, բազիլիկ (մոտ 5-րդ դ.):
Թաղի հենարաններ` T-աձև մույթեր։

Հենարան

Ճարտարապետական ուղղահայաց տարր (մույթ*, սյուն*, պատի հատված…), որը պահում է վերնակառույցը (թաղը*, առաստաղը*, գմբեթի* թմբուկը*…):

Appui (support) articulé

Բազմամաս հենարան

Appui (support) composé (=Appui [support] articulé, fragmenté)

Appui* constitué de plusieurs éléments verticaux. À leur tour, ceux-ci définissent la configuration à plusieurs rouleaux* de l’arc* qui s’y appuie.

Fréquent au VIIe s., l’appui composé (qui correspond à chacun des piliers* porteurs de la coupole*) présente, dans sa partie tournée vers l’espace central de l’église, un petit parallélépipède inséré dans l’angle droit formé par ses deux bras.

L’évolution de l’appui composé, avec multiplication de ses articulations, conduit aux Xe XIe s. à l’appui fasciculé*.

Vagharchapat/Étchmiadzine, église Ste-Gayané (années 630), vue intérieure vers l’abside. Appuis composés, avec petit parallélépipède inséré à l’angle des deux bras des piliers. Naturellement, les arcs qui y reposent ont deux rouleaux.

Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս․ Գայանե եկ․
(630-ական թթ.), ներքին տեսքը դեպի խորան: Բազմամաս հենարաններ՝ մույթերի երկու թևերի անկյունում առաջացած փոքր զուգահեռանիստով: Դրանց վրա հենվող կամարները, բնականաբար, երկաղեղ (երկշերտ) են։

Բազմամաս հենարան

Հենարան* ՝ բաղկացած մի քանի ուղղահայաց տարրերից։ Վերջիններս, իրենց հերթին, թելադրում են իրենց վրա հենվող կամարի* բազմաղեղ* կազմությունը։

7-րդ դ․ հաճախ կիրառվող բազմամաս հենարանը (գմբեթը* կրող մույթերից* յուրաքանչյուրը), դեպի եկեղեցու կենտրոնական մասն ուղղված իր հատվածում, բաղկացած է երկու թևերից և դրանց անկյունում առաջացած փոքր զուգահեռանիստից:

Բազմամաս հենարանի զարգացումը, այսինքն՝ ուղղահայաց տարրերի ավելացումը, հանգեցնում է 10-11-րդ դդ. խրձաձև (փնջաձև) հենարանի* առաջացմանը։

Église Ste-Gayané, coupe longitudinale et plan. La zone encadrée sur le plan, celle du pilier nord-ouest, est détaillée sur le schéma ci-joint à droite.
D’après Mourad Hasratian 2000, p. 157.

Ս․ Գայանե եկ․, երկայնական կտրվածք և հատակագիծ: Հատակագծի վրա նշված հս․-ամ․ հենարանն ընդգրկող հատվածը մանրամասն ներկայացված է աջակողմյան գծանկարում։
Ըստ Մուրադ Հասրաթյանի (2000 թ․, էջ 157)։

Schéma détaillant la zone encadrée sur le plan ci-joint, à gauche : le pilier nord-ouest, son articulation et les deux rouleaux des arcs centraux porteurs de la coupole qui s’élèvent à partir de lui.

Ձախակողմյան հատակագծի վրա նշված հատվածի գծանկար՝ հս․-ամ․ մույթը, դրա մասերը և դրանցից բխող գմբեթակիր կենտրոնական կամարների երկուական շերտերը։

Appui engagé

Appui* (pilier* ou colonne*) attaché au mur (« engagé » dans le mur, partiellement intégré à lui) et assez saillant.

Une colonne engagée* peut aussi être appelée « demi-colonne ».

Aroutj, cathédrale (salle à coupole) St-Grégoire (662-66). Les appuis de la coupole sont des piliers engagés en forte saillie sur les murs latéraux.

Արուճ, Ս. Գրիգոր մայր տաճար (գմբեթավոր սրահ) (662-66 թթ.): Գմբեթի հենարանները որմնամույթեր են, որոնք զգալի ելուստ են կազմում կողային պատերի վրա:

Որմնահենարան

Հենարան* (մույթ* կամ սյուն*), որը կից է  պատին (պատի մաս է կազմում) և բավականին ցցուն է։

Նման դեպքում գործածվում են «որմնամույթ*» և «որմնասյուն*» եզրերը: Որմնասյան հոմանիշ է «կիսասյուն»-ը:

Appui fasciculé

Appui* (pilier*, colonne*) composé d’éléments verticaux ou de colonnettes, joints de manière à former un bouquet ou faisceau*.

Sa forme initiale, l’appui composé* (ou articulé), est apparue durant l’âge d’or* du VIIe s. Se développant, ce dispositif s’est ensuite illustré sous sa forme fasciculée dans l’architecture* d’Ani, vers l’an mil.

En Occident, l’appui fasciculé est caractéristique de l’architecture gothique.

Ani, cathédrale (989-1001).
Pilier nord-est de la coupole : appui fasciculé.

Անի, մայր տաճար (989-1001 թթ․):
Հս․-ալ․ գմբեթակիր մույթ՝ խրձաձև հենարան:

Խրձաձև հենարան (=Փնջաձև հենարան)

Հենարան* (մույթ* կամ սյուն*)՝ կազմված ուղղահայաց տարրերից կամ սյունակներից, որն ունի խրձի* (փնջի) ձև:

Որպես դրա սկզբնական ձև՝ Ոսկեդարում*
(7-րդ դ.) առաջացած բազմամաս հենարանը* զարգանում և Անիի ճարտարապետության* մեջ (մոտ 1000 թ.) հանդես է գալիս նոր շուքով՝ խրձաձև հենարանի տեսքով։

Արևմուտքում խրձաձև հենարանը բնորոշ է գոթական ճարտարապետությանը:

Appui libre

Appui* (pilier*, colonne*) entièrement dégagé, indépendant des murs, isolé d’eux.

Mrèn, église (années 630). La coupole s’appuie sur quatre piliers libres. Ici pilier nord-est.

Մրեն, եկ․ (630-ական թթ.): Գմբեթը հենված է չորս ազատ մույթերի վրա: Նկարում՝ հս.-ալ. մույթ:

Ազատ հենարան

Հենարան* (մույթ* կամ սյուն*)՝ պատերից ամբողջովին անկախ, առանձին կանգնած։

Arabesque

Ornement* végétal composé de rinceaux* pouvant former, à travers des enroulements et des entrelacs*, des figures souvent complexes.

Très prisée dans les arts de l’islam, l’arabesque a été populaire également en Arménie médiévale, en particulier dans la décoration architecturale, sur les khatchkars* et dans l’enluminure*, aux périodes d’étroits contacts avec les voisins musulmans.

Արաբանախշ

Ճյուղանման բուսական զարդ*, որը գալարումների* և հյուսումների* միջոցով բարդ պատկերներ է կազմում։

Մահմեդական հարևանների հետ սերտ առնչությունների ժամանակներում, իսլամական արվեստում շատ սիրված արաբանախշը տարածված է եղել նաև միջնադարյան Հայաստանում, մասնավորապես՝ ճարտարապետական հարդարանքում, խաչքարերի* վրա և մանրանկարչության* մեջ:

Portes arméniennes du XIIIe s. Arabesques sur le tympan et sur son chambranle.
Արաբանախշեր 13-րդ դարի հայկական դռների ճակատաքարերին և դրանց պարակալներին։

Monastère de la Sainte-Lance (Surb Guéghard), gavit (entre 1215 et 1225). Faç. ouest.

Ս․ Գեղարդի վանք, գավիթ (1215-1225 թթ. արանքում): Ամ․ ճակատ։

Monastère de Gochavank, chapelle Saint-Grégoire l’Illuminateur (1237). Faç. ouest.

Գոշավանք, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ մատուռ (1237 թ.): Ամ․ ճակատ:

Arc

Élément de maçonnerie* en forme de bande courbe constituée de claveaux* (ou voussoirs*).

L’arc exerce souvent une fonction d’appui* (de soutien), mais il peut aussi être décoratif.

Selon la ou les courbes suivies, on parle d’arc en plein cintre* (en demi-cercle), outrepassé* (en fer-à-cheval), brisé*, en accolade*…

Types d’arcs.

Կամար

Որմնադրության* տարր՝ կամարաքարերից* շարված աղեղնաձև գոտու տեսքով:

Կամարը հաճախ կատարում է հենարանի*, իսկ երբեմն՝ զարդի* գործառույթ։

Ըստ կորության՝ կամարը լինում է կիսաշրջանաձև*, պայտաձև*, սլաքաձև*, ցռուկաձև* և այլն։

Կամարների տեսակներ:

Arc à rouleaux

Arc* à plusieurs rangs de claveaux* (ou voussoirs), décalés. Dans l’architecture* arménienne, la configuration de l’arc et notamment le nombre de ses rouleaux* sont généralement dictés, avec une logique rigoureuse, par l’articulation des appuis* qui le portent.

Monastère de Haghbat, égl. St-Signe (fin Xe s.), vue intérieure vers l’abside. Arcs à trois rouleaux.

Հաղբատ վանք, Ս. Նշան եկ. (10-րդ դ․ վերջ), խորանի ներքին տեսքը: Եռաշերտ կամարներ:

Բազմաղեղ կամար, բազմաշերտ կամար

Կամար*՝ կամարաքարերի* մի քանի իրարահաջորդ զուգահեռ շարքերով:
Հայ ճարտարապետության* մեջ կամարի կազմությունը և հատկապես դրա կամարաղեղների* (կամարաշերտերի*) թիվը հստակորեն պայմանավորված են կամարը կրող հենարանների* կազմությամբ:

Arc aveugle

Arc* décoratif qui n’est pas dégagé, pas ouvert, mais « plaqué » contre un mur (en réalité, solidaire du parement* mural). En Arménie, il se présente souvent sous la forme d’une série d’arcs, c.-à-d. d’une arcature* aveugle*.

Artik, égl. St-Serge (2e moit. du VIIe s.). Arcs aveugles en haut de la conque sud.

Արթիկ, Ս․ Սարգիս եկ. (7-րդ դ․ 2-րդ կես)։ Խուլ կամարներ՝ հվ. խորանի վերին հատվածում։

Artik, égl. St-Serge (2e moit. du VIIe s.). Arcs aveugles en haut de la conque ouest.

Արթիկ, Ս․ Սարգիս եկ. (7-րդ դ․ 2-րդ կես)։ Խուլ կամարներ՝ ամ. խորանի վերին հատվածում։

Խուլ կամար

Զարդային կամար*, որն առանձին կանգնած չէ, այլ կից է պատին (պատի երեսպատման* անբաժան մասն է): Հայաստանում այն հաճախ հանդես է գալիս շարքով, այսինքն՝ խուլ կամարաշարով*։

Arc brisé

Arc* dont les branches se joignent en pointe à son faîte (= à son sommet).
Est dit aussi « arc en tiers-point ».
Parfois appelé à tort « arc en ogive ».
Un arc brisé aux proportions allongées (étiré verticalement) peut être appelé «arc lancéolé».

Monastère de Tanat, égl. St-Étienne (1279), faç. ouest.
Double arc brisé sur le premier chambranle du portail.

Թանատ վանք, Ս․ Ստեփանոս եկ. (1279 թ․), ամ. ճակատ։
Երկշերտ սլաքաձև կամար շքամուտքի առաջին շրջակալին։

Սլաքաձև կամար (= Բեկված կամար)

Կամար*, որի կատարում (գագաթում) աղեղները միանում են՝ կազմելով սուր ծայր:
Ուղղահայաց ձգված համաչափություններով սլաքաձև / բեկված կամարը կարող է կոչվել «նշտարաձև»:

Arc de décharge

Arc* construit au-dessus du linteau* d’une porte pour reporter sur ses côtés la charge* qui autrement s’exercerait sur son centre.
Dans l’Arménie des premiers siècles chrétiens, cet arc est souvent remplacé par une fente de décharge découpée dans la face inférieure du « second linteau », c.-à-d. d’un bloc de même longueur, qui surmonte le « premier » linteau.

Avan, cathédrale (années 590),
faç. ouest. Arc de décharge pour soulager le linteau.

Ավան, մայր տաճար
(590-ական թթ.), ամ. ճակատ: Բարավորը բեռնաթափող կամար:

Érérouyk/Yérérouyk, basilique
(c. VIe s.). Portail ouest.
Fente de décharge.

Երերույք, բազիլիկ (մոտ 6-րդ դ.): Ամ. շքամուտք: Բեռնաթափող բացվածք:

Avan, cathédrale (années 590).
Une des portes intérieures.
Trois linteaux superposés avec deux fentes de décharge.

Ավան, մայր տաճար
(590-ական թթ.): Ներքին դռներից մեկը: Իրար վրա դրված երեք բարավոր՝ երկու բեռնաթափող բացվածքով:

Բեռնաթափող կամար

 

Կամար*, որը պսակում է դռան բարավորը* և դեպի կողմեր է մղում այն ծանրությունը*, որը հակառակ դեպքում կընկներ բարավորի կենտրոնի վրա:
Վաղքրիստոնեական Հայաստանում այս կամարի փոխարեն հաճախ օգտագործվել է բեռնաթափող բացվածք՝ փորված «երկրորդ բարավորի» (առաջինի վերևում գտնվող նույն երկարությամբ բլոկ) ստորին հատվածում։

 

Arc de fenêtre (Corniche de fenêtre)

Une bande sculptée* légèrement saillante, cintrée, pour surmonter le haut de la baie*, et munie à ses extrémités de deux replis horizontaux : telle est la formule la plus répandue en Arménie, à la période paléochrétienne* et surtout durant l’âge d’or* du VIIe s., pour décorer les fenêtres.
Cette bande peut porter de simples moulures* linéaires, ou des motifs* ornementaux, végétaux ou géométriques, très souvent disposés en un rang de petites unités répétées.

âge d’or – մեկ եզր է

Le répertoire ornemental, commun à d’autres éléments architecturaux, y est d’une grande diversité : rangs de denticules*, de boules, d’arcs* souvent outrepassés*, de godrons*, de rosaces*, de demi-feuilles et de palmettes*, de pointes de diamant, de caissons carrés, de navettes en zigzag, de navettes en croix ou en cercles ; rinceaux*, tiges végétales, tresses* et chaînes*, festons* simples et intersectés, pendants et montants, bâtons brisés (zigzags, rangs de triangles)…

Aux Xe-XIe s., l’arc à bras horizontaux, après avoir été complété par deux paires de colonnettes sous ses deux extrémités, est progressivement combiné avec le chambranle* rectangulaire qui entoure toute la baie, puis remplacé par lui.

Deux arcs de fenêtre du VIIe s. :
— Aroutj, cathédrale St-Grégoire, faç. ouest, fen. sud.
— Talin, cathédrale, faç. nord, partie est.

7-րդ դ.-ի երկու կամարունք.
— Արուճ, Ս․ Գրիգոր մայր տաճար, ամ. ճակատ, հվ. պատուհան։
— Թալին, մայր տաճար, հս. ճակատ, ալ. մաս:

Un arc de fenêtre de l’an mille :
Ani, cathédrale (1001), faç. est.

1000 թ. բնորոշ կամարունք.
Անի, մայր տաճար (1001 թ.), ալ. ճակատ։

Կամարունք

 Որմնաբացվածքը* կամարող փոքր-ինչ ցցուն քանդակազարդ երիզ*, որի երկու
ծայրերն ավարտվում են հորիզոնական թևերով: Վաղքրիստոնեական* շրջանի և հատկապես Ոսկեդարի* (7-րդ դ.) Հայաստանում պատուհանների հարդարման ամենատարածված ձևն է։
Այս երիզը կարող է ամփոփել ինչպես պարզ գծային տրամատներ*, այնպես էլ զարդային, բուսական կամ երկրաչափական նախշեր*՝ շատ հաճախ դասավորված կրկնվող փոքր տարրերի շարքով:
Ոսկեդար – հղում դեպի հայ ճար-թյան Ոսկեդար

Զարդային համակարգը, որն ընդհանուր է ճարտարապետական այլ տարրերի հետ, ունի մեծ բազմազանություն. ատամիկների*, գնդերի, հաճախ պայտաձև* կամարների*, գոդրոնների*, վարդյակների*, կիսատերևների ու արմավենիկների*, ադամանդի ծայրերի, քառակուսի արկղիկների, զիգզագ կազմող մաքոքների, խաչով կամ շրջանով դասավորված մաքոքների շարքեր, գալարազարդեր*, բուսական ցողուններ, հյուսքեր* ու շղթաներ*, պարզ և միահյուսված, կախված և ուղղաձիգ ծոպերիզներ*, բեկված գծեր (զիգզագներ, եռանկյունների շարքեր)…

10-11-րդ դդ. հորիզոնական թևերով կամարը, որը երկու ծայրերի տակ լրացվում է երկու զույգ սյունիկներով, աստիճանաբար սկսում է զուգորդվել ողջ որմնաբացվածքը երիզող ուղղանկյուն պարակալի* հետ՝ այնուհետև իր տեղը զիջելով նրան:

Arc diaphragme

Arc* transversal (perpendiculaire à l’axe longitudinal de l’édifice) surmonté d’un pan de mur vertical. Ce dernier, appelé « mur diaphragme* », soutient généralement un plafond*. Cette forme est rare en Arménie.

Monastère de Horomos, jamatoun (1038). Arcs et murs diaphragmes portant l’un des plafonds latéraux.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.

Հոռոմոս վանք, ժամատուն (1038 թ.): Միջնորմակիր կամարներ և կամարանիստ միջնորմներ կողային առաստաղներից մեկի տակ:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:

Միջնորմակիր կամար

Լայնակի կամար*՝ կառույցի երկայնական առանցքը հատող, որը կրում է ուղղաձիգ միջնորմ: Վերջինս կոչվում է «կամարանիստ միջնորմ*» և սովորաբար կրում է առաստաղը*:
Հայաստանում քիչ հանդիպող ձև է:

Arc doubleau

Arc* transversal (perpendiculaire à l’axe longitudinal de l’édifice) qui soutient la voûte* en doublant son intrados*.

Kassagh, basilique (c. Ve s.). Voûte portée par des arcs doubleaux.

Քասաղ, բազիլիկ (մոտ 5-րդ դ.)։ Կրկնակամարներով թաղ։

Կրկնակամար

Լայնակի կամար*՝ կառույցի երկայնական առանցքը հատող, որը թաղին* հաղորդում է լրացուցիչ ամրություն ներսերեսի* կողմից:

Arc en accolade

Arc* décoratif en forme d’accolade (= variété d’arc brisé* à double courbure).

Monastère de Khoranachat, église principale (1211-22),
portail nord. Arc brisé légèrement en accolade.

Խորանաշատ վանք, գլխավոր եկ. (1211-22 թթ.),
հս. շքամուտք: Թեթևակի ցռուկաձև սլաքաձև կամար:

Ցռուկաձև կամար

Զարդային կամար*՝ ցռուկի ձև ունեցող (= սլաքաձև* կամարի տարատեսակ՝ կրկնակի կորությամբ):

Arc en plein cintre

Arc* semi-circulaire. Une voûte* engendrée par un tel arc est dite « voûte en berceau* plein cintre » ou simplement « voûte en berceau ».

Kassagh, basilique (c. Ve s.), nef centrale.
Arcs en plein cintre portant la voûte en berceau.

Քասաղ, բազիլիկ (մոտ 5-րդ դ.), կենտրոնական նավը:
Օրորոցաձև թաղը «կրող» կիսաշրջան կամարներ:

Կիսաշրջան կամար

Կես շրջան կորությամբ կամար*: Նման կամարից ծագող թաղը* կոչվում է «կիսագլանաձև [կիսաշրջան] օրորոցաձև* թաղ» կամ պարզապես «օրորոցաձև թաղ»:

օրորոցաձև — հղում դեպի «օրորոցաձև թաղ» եզրը։

Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Gayané, galerie adjointe en 1683 à la faç. ouest.
Trois arcs en plein cintre.

Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Գայանե եկ., ամ. ճակատին կցված սյունասրահը (1683 թ.): Երեք կիսաշրջան կամարներ:

 

Arc formeret

Arc* parallèle à l’axe longitudinal d’un édifice voûté, « plaqué » contre les murs latéraux et lancé entre des piliers engagés*. On le trouve souvent en Arménie dans des églises mononefs*. Cet arc fait généralement partie d’une série de trois arcs analogues qui contribuent à soutenir les retombées de la voûte*.

Téjarouyk, égl. (fin XIIe s.), vue intérieure.
Trois arcs formerets le long du mur nord.

Թեժառույք, եկ. (12-րդ դ․ վերջ), ներքին տեսքը։
Երեք որմնակամար՝ հս․ պատի երկայնքով։

 

Որմնակամար (երկայնական պատերի)

Կամար*՝ թաղակապ կառույցի երկայնակի առանցքին զուգահեռ, կողային պատերին (հս. և հվ.) կից և որմնամույթերն* իրար կապող։ Հայաստանում հաճախ հանդիպում է միանավ* եկեղեցիներում։ Սովորաբար հս․ և հվ․ պատերից յուրաքանչյուրին հանդիպում է երեք այդպիսի կամարներից կազմված շարք, որն օգնում է կրել թաղի* ծանրությունը։

 

 

Arc outrepassé

Arc* dont la courbure dépasse le demi-cercle, aussi appelé « arc en fer à cheval ».
Très fréquent en Arménie, tant en plan qu’en élévation, à la période paléochrétienne*, cet arc se maintient aux Xe-XIe s. puis se fait plus rare aux époques suivantes.

Érérouyk/Yérérouyk, basilique (c. VIe s.), faç. sud, portail ouest.

Երերույք, բազիլիկ (մոտ. 6-րդ դ.),
հվ. ճակատի ամ. շքամուտք։

Tanahat, chapelle mononef (c. Ve s.),
arc triomphal.

Photo Van Khatchatour.

Թանահատ, միանավ մատուռ (մոտ 5-րդ դ.), սրբազան կամար:
Լուս.՝ Վան Խաչատուր:

Պայտաձև կամար

Կամար*, որի կորն ավելին է, քան կիսաշրջանը, և նման է ձիու պայտի։ Վաղ քրիստոնեական շրջանում* թե՛ հատակգծում, թե՛ որմածքի մեջ հաճախ հանդիպող այս ձևը պահպանվում է 10-11-րդ դարերում, իսկ հետագա դարերում ավելի հազվագյուտ է դառնում։

Arc polylobé

Arc* formé de plusieurs petits arcs, généralement en nombre impair. Très répandu dans l’architecture* musulmane, notamment en Andalousie à partir du Xe s., ce type apparaît en Arménie aux XIIIe-XIVe s., dans l’architecture (assez rarement), la sculpture des khatchkars* et l’enluminure*.

Monastère de Gandzassar, égl. principale Saint-Jean-Baptiste (1216-1238), faç. sud.
Arcs trilobés. Les deux lobes inférieurs sont très réduits.

Գանձասարի վանք, Ս. Հովհաննես Կարապետ գլխավոր եկ. (1216-1238 թթ.), հվ. ճակատ: Եռաբլթակ կամարներ: Ստորին երկու բլթակները շատ մանր են:

Բազմաբլթակ կամար

Կամար*՝ կազմված մի քանի (սովորաբար կենտ թվով) փոքր կամարներից: Շատ տարածված է մահմեդական ճարտարապետության* մեջ, հատկապես Անդալուզիայում 10-րդ դարից: Այս ձևը Հայաստանում երևան է գալիս 13-14-րդ դդ. ճարտարապետության մեջ (բավական հազվադեպ), խաչքարերի* վրա ու մանրանկարչության մեջ:

Monastère St-Jean (Hovhannavank), gavit (1250), faç. ouest. Série d’arcs polylobés.

Հովհաննավանք, գավթի (1250 թ.) ամ. ճակատ: Բազմաբլթակ կամարների շարք:

Arc triomphal

Arc* qui borde l’abside*, encadrant sa conque*, et la sépare symboliquement de la nef* ou de l’espace central de l’église.

À la période paléochrétienne*, l’arc triomphal des chapelles* mononefs* et des basiliques* trinefs* est parfois orné de moulures* ou de bandes sculptées* et, dans quelques cas, porte à son sommet une croix pattée* (croix grecque* à bras évasés), en médaillon ou, comme à Baybourd, sans médaillon․

 

période paléochrétienne – մեկ եզր է
chapelle – առանձին եզր է
chapelle mononef – մեկ այլ եզր է
bande sculptée – մեկ եզր է
croix pattée – մեկ եզր է
croix grecque – մեկ եզր է

Baybourd, chapelle mononef (c. Ve-VIe s.).
Vue intérieure vers l’abside.

Բայբուրդ, միանավ մատուռ (մոտ 5-6-րդ դդ.):
Ներքին տեսքը դեպի խորան:

Սրբազան կամար

Կամար*, որը եզերում է խորանը*` ներառելով գմբեթարդը*, և խորհրդանշական կերպով այն առանձնացնում նավից* կամ եկեղեցու կենտրոնական տարածությունից։

Վաղքրիստոնեական շրջանում* միանավ մատուռների* եւ եռանավ բազիլիկների* սրբազան կամարը երբեմն զարդարված է տրամատներով* կամ քանդակազարդ երիզներով* և մի քանի դեպքում մեջտեղում կրում է լայնավարտ խաչ* («հունական խաչ»*՝ լայնացված թևերով)՝ կլոր շրջանակում կամ առանց դրա, ինչպես Բայբուրդի մատուռում։

Վաղքրիստոնեական շրջան – մեկ եզր է
քանդակազարդ երիզ – մեկ եզր է
լայնավարտ խաչ – մեկ եզր է
հունական խաչ – մեկ եզր է

Arcade

Ouverture ménagée sous un arc* et considérée avec celui-ci, ainsi qu’avec ses appuis* (paire de colonnes* ou de piliers*).
S’emploie souvent au pluriel pour désigner une série de telles ouvertures arquées.

Vagharchapat/Étchmiadzine, égl. Ste-Gayané.
La galerie adossée en 1683 à la façade ouest de l’église
s’ouvre à l’extérieur par trois arcades.

Վաղարշապատ/Էջմիածին, Ս. Գայանե եկ.:
Ամ. ճակատին 1683 թ. կցված սյունասրահի կամարակապ երեք բացվածքները:

Կամարակապ բացվածք

Կամարի* տակ արված բացվածք, որը դիտարկվում է կամարի և դրա հենարանների* (զույգ սյուների* կամ մույթերի*) հետ միասին:

Arcature

Ensemble de petites arcades* décoratives. Phénomène rare en Arménie en raison de la fréquence et de la violence des séismes. S’emploie presque exclusivement dans sa version « aveugle* ».

Le monument d’Aghitou/Aghoudi (c. VIIe s.), à son niveau supérieur, offre l’un des rares exemples arméniens d’une arcature « réelle » (non aveugle).

aveugle – հղում դեպի arcature aveugle

Aghitou, monument-stèle (c. VIIe s.).
Triple arcature du niveau supérieur.

Աղիտու, հուշարձան-կոթող (մոտ 7-րդ դ․):
Վերին հարկաբաժնի եռակի կամարաշարը:

Կամարաշար

Փոքր զարդային կամարակապ բացվածքների* համալիր: Երկրաշարժերի ուժգնության և հաճախակիության պատճառով՝ հազվագյուտ երևույթ է Հայաստանում և գրեթե միշտ հանդես է գալիս խուլ կամարաշարի* տարբերակով:

Աղիտուի/Աղուդիի հուշարձանը (մոտ 7-րդ դ․) իր վերին հարկաբաժնում ներկայացնում է «իսկական» (ոչ խուլ) կամարաշարի հայկական հազվագյուտ օրինակներից մեկը:

կամարակապ բացվածք – մեկ եզր է
խուլ կամարաշար – մեկ եզր է

Arcature aveugle

Arcature* légèrement saillante sur une façade. L’arcature paraît « plaquée » contre la façade, mais en réalité elle fait corps avec l’appareil* de son parement* (revêtement).

En Arménie, l’arcature aveugle « s’appuie » presque toujours sur une colonnade aveugle*. Le dispositif décoratif colonnade-arcature aveugle a commencé à se développer dans ce pays durant l’Âge d’or du VIIe s.* et n’a, depuis, jamais cessé son existence.

colonnade aveugle – մեկ եզր է
Âge d’or du VIIe s. – մեկ եզր է

Artik, égl. St-Serge (2e moit. VIIe s.), conque sud.
Colonnade-arcature aveugle de l’Âge d’or.

Արթիկ, Ս. Սարգիս եկ. (7-րդ դ. 2-րդ կես, հվ. խորան: Ոսկեդարյան խուլ սյունակամարաշար:

 

Խուլ կամարաշար

Կամարաշար*, որը կառույցի ճակատին թույլ ելուստ է կազմում: Թվում է, թե այն «կցված» է ճակատին, սակայն իրականում շարվածքի* երեսպատման* մաս է կազմում:

Հայաստանում խուլ կամարաշարը գրեթե միշտ «հենվում է» խուլ սյունաշարի* վրա: Խուլ սյունակամարաշար զարդային հնարքը սկսել է զարգանալ հայկական Ոսկեդարում* (7-րդ դ.) և այդ ժամանակից ի վեր երբեք չի դադարել իր գոյությունը:

Խուլ սյունաշար – մեկ եզր է
Ոսկեդար – հղում դեպի հայ ճար-թյան Ոսկեդար

Archaïsant

Caractère d’un élément de construction ou de décoration qui évoque une époque ancienne, mais en réalité ne se rattache pas à elle. Se distingue donc de ce qui est véritablement « archaïque ».

Հնաշունչ

Կառույցի կամ զարդարանքի տարրի հատկանիշ, որը հիշեցնում է հնագույն ժամանակները, բայց իրականում դրանց հետ կապ չունի։ Հետևաբար տարբերվում է նրանից, ինչն իսկապես «արխայիկ» (հնամենի) է։

Architectonique (adj.)

Qui a rapport à la technique de l’architecture*, qui est conforme aux techniques de la construction ou a trait à elles.

Ճարտարակազմական

Ճարտարապետությանը* վերաբերող՝ շինարվեստի կամ դրա սկզբունքների տեսանկյունից:

Architecture

  1. Art de construire les édifices.
  2. Ensemble des bâtiments présents sur un territoire.

Selon la fonction des édifices, on distingue notamment les domaines suivants :

— architecture civile (ni religieuse ni militaire),

 architecture cultuelle (au service du culte, de la religion),

— architecture monastique (concerne les ensembles abritant des communautés de moines),

— architecture funéraire (relative aux constructions renfermant des tombeaux, des inhumations, p.ex. les mausolées),

— architecture mémoriale ou commémorative (concerne les édifices destinés à perpétuer le souvenir d’un ou plusieurs personnages, d’un événement… ; peut englober l’architecture funéraire),

— architecture militaire ou défensive (concerne les constructions destinées à protéger l’entièreté ou une partie de lieux d’habitation, de pouvoir, de culte ou d’administration).

Ճարտարապետություն

  1. Շենքեր կառուցելու արվեստ:
  2. Որոշակի տարածքում առկա կառույցների ամբողջականություն։

Շենքերի գործառույթից ելնելով տարբերակելի են հետևյալ բնագավառները.

— քաղաքացիական ճարտարապետություն (որը ո՛չ կրոնական է, և ո՛չ էլ ռազմական),

— պաշտամունքային  ճարտարապետություն (որը ծառայում է պաշտամունքին, կրոնին),

— վանական ճարտարապետություն (հատուկ է վանականների համար նախատեսված համալիրներին),

— մահարձանային ճարտարապետություն (որը ներառում է գերեզմաններ, թաղումներ պարունակող ծավալներ, օրինակ՝ դամբարանները),

— հուշային կամ հիշատակման ճարտարապետություն (ներառում է շենքեր, որոնք նախատեսված են հավերժացնելու մեկ կամ բազմաթիվ մարդկանց կամ որևէ իրադարձության հիշատակը: Այն կարող է պարփակել մահարձանային ճարտարապետությունը),

— ռազմական կամ պաշտպանական ճարտարապետություն (ներառում է այն շինությունները, որոնք նախատեսված են բնակելի, պալատական,  պաշտամունքային կամ վարչական վայրերի ամբողջությամբ  կամ մասնակիորեն պաշտպանելու համար):

Architrave

1. Partie inférieure de l’entablement* dans l’architecture* antique gréco-romaine.

2. Désigne parfois, à propos d’architecture médiévale, notamment du XIe s., un élément horizontal (un bloc horizontal) qui surmonte le chambranle* rectangulaire d’une porte, est légèrement saillant, comme une corniche*, et est ornementé.

Les portails* arméniens portant une telle architrave évoquent ceux de la Syrie paléochrétienne.

(2) Monastère de Tsakhats-Kar, égl. St-Jean-Baptiste (1041), façade sud. Portail caractéristique du XIe s., avec architrave saillante sur chambranle rectangulaire.
Photo Hraïr Hawk Khatcherian.

(2) Ցախաց Քար վանք, Ս. Հովհաննես Կարապետ եկ. (1041 թ.), hվ. ճակատ: 11-րդ դ․ բնորոշ շքամուտք: Քովթարահեծան ուղղանկյուն պարակալի վերևում:
Լուս.՝ Հրայր Բազէ Խաչերեան:

 

Քովթարահեծան

1. Քովթարի* ստորին մասը հունահռոմեական անտիկ ճարտարապետության* մեջ:

2. Միջնադարյան (մասնավորապես 11-րդ դ.) ճարտարապետության մեջ՝ հորիզոնական տարր (հորիզոնական բլոկ), որը դրված է դռան ուղղանկյուն պարակալի* վերևում, քիվի* նման փոքր-ինչ ցցված է և զարդարուն:

Այսպիսի քովթարահեծան կրող հայկական շքամուտքերը* հիշեցնում են վաղքրիստոնեական սիրիական ճարտարապետությունը:

Archivolte

1. Au sens premier, désigne un arc* enrichi de moulures* ou d’ornements*, qui surmonte une arcade* et porte un mur.

2. Par extension, désigne l’ensemble des rouleaux* d’arc (voussures*) qui surmontent une arcade* ou une baie*.

C’est ce second sens qui est employé dans le présent glossaire.

(2) Monastère de Kétcharis, église principale (déb. XIe s.), faç. sud. Portail muni d’une forte archivolte (restaurée).

(2) Կեչառիս վանք, գլխավոր եկ․ (11-րդ դ. սկիզբ), hվ. ճակատ: Շքամուտք՝ պսակված հզոր հիմնակամարով (վերանորոգված):

Հիմնակամար

1. Առաջին իմաստով՝ տրամատներով* կամ նախշերով* զարդարված կամար*, որը կամարակապ բացվածք* է պսակում և պատ կրում:

2. Ավելի լայն իմաստով՝ կամարաշերտերի* ամբողջություն, որը կամարակապ բացվածք կամ որմնաբացվածք* է պսակում:

Սույն բառարանում այս եզրը կիրառվում է երկրորդ իմաստով:

Arcosolium (n. m.) (pluriel : arcosolia)

Niche généralement surmontée d’un arc* semi-circulaire, dans un mausolée* ou un caveau*, au-dessus d’une tombe ou d’un sarcophage.

Aghdzk/Aghts, mausolée (années 360) qui abritait les dépouilles des rois arsacides d’Arménie. Arcosolium sud.

Աղձք/Աղց, դամբարան (360-ական թթ.),
ուր ամփոփված էին հայ Արշակունի արքաների աճյունները: Հվ. տապանախորշ:

Տապանախորշ

Դամբարաններում* գերեզմանի կամ քարադագաղի վերևում գտնվող խորշ՝ սովորաբար ծածկված կիսաշրջան(-աձև) կամարով*:

Arcs croisés (= Croisée d’arcs)

Arcs* généralement disposés par paires et qui se croisent à angle droit sous la voûte* en pierre qu’ils portent.

Apparu semble-t-il, pour ce qui est de l’Arménie, sous des formes embryonnaires, aux Xe-XIe s., le principe de la croisée d’arcs par paires s’est systématisé et développé dans les gavits*/jamatouns* du XIIIe s. Il s’est appliqué aussi à d’autres édifices monastiques comme les réfectoires*, bibliothèques*, et même à certaines églises. Il permet de dégager entièrement l’espace intérieur en reportant les charges* exercées par la voûte sur des appuis attachés aux murs.

Dans quelques cas, au XIIIe s., les paires d’arcs se transforment en paires de nervures* qui dessinent, dans la calotte* d’une coupole*, une étoile à six branches. Un tel dispositif est proche de celui des nervures en étoile des coupoles musulmanes d’Andalousie du Xe s.

Les paires d’arcs des gavits et réfectoires arméniens du XIIIe s. s’apparentent, dans leur principe, aux croisées d’ogives de l’architecture gothique d’Occident. Un lien particulièrement étroit les rapproche de l’ample croisée de l’« atrium » accolé à la cathédrale de Casale Monferrato, dans le Piémont, peut-être refait au XIIIe s.

Monastère de Haghbat, gavit
(déb. du XIIIe s.). Vue générale intérieure vers le nord-est.
Photo Zavèn Sargsian.

Հաղբատ վանք, գավիթ
(13-րդ դ. սկիզբ): Ընդհանուր ներքին տեսքը դեպի հս.-ալ.:

Լուս.՝ Զավեն Սարգսյան:

 

 

Monastère de Haghbat, gavit
(déb. du XIIe s.), plan. 
D’après DAA 1 1968, p. 41.

Հաղբատ վանք, գավիթ
(13-րդ դ. սկիզբ), hատակագիծը:

Ըստ DAA 1 (1968 թ., էջ 41):

 

Monastère de Khoranachat, gavit (1251), calotte de la coupole. Étoile à six branches créée par les trois paires de nervures.

Խորանաշատ վանք, գավիթ (1251 թ.), գմբեթի թասակը: Ջլաղեղների երեք զույգերի ստեղծած վեցթևանի աստղ:

Խաչվող կամարներ

Սովորաբար զույգ-զույգ դասավորված կամարներ*, որոնք ուղիղ անկյան տակ հատվում են այն քարե թաղի* տակ, որը կրում են:

Զույգերով խաչվող կամարների սաղմնային ձևերը Հայաստանում ի հայտ են եկել թերևս 10-11-րդ դդ., իսկ առավել համակարգված և կատարելագործված՝ հանդիպում են 13-րդ դ. գավիթ*-ժամատներում*: Դրանք կիրառվել են նաև վանական այլ շինություններում (սեղանատներ*, գրատներ*), երբեմն էլ՝ եկեղեցիներում: Այս հնարքը թույլ է տալիս ամբողջովին ազատել ներքին տարածքը՝ թաղի ծանրությունը* մղելով դեպի պատերին կից հենարանները*:

13-րդ դ. որոշ կառույցներում զույգ կամարները վերածվում են զույգ ջլաղեղների*, որոնք գմբեթի* թասակի* մեջ գծանշում են վեցթևանի աստղ: Նման դասավորությունը հիշեցնում է 10-րդ դ. Անդալուզիայի մահմեդական գմբեթների՝ աստղաձև տեղադրված ջլաղեղները:
13-րդ դ. հայկական գավիթների և սեղանատների խաչվող կամարները իրենց սկզբունքով նման են արևմտաեվրոպական գոթական խաչվող կամարներին: Ուշագրավ է նմանությունը իտալական Պիեմոնտ շրջանի Կազալե Մոնֆերատո տաճարի՝ գուցե 13-րդ դ. վերակառուցված «ատրիումի» ընդարձակ խաչվող կամարների հետ:

Arête (n. f.)

Dans son sens général, ce terme signifie « ligne d’intersection de deux plans ».

Dans le présent glossaire, le terme s’emploie dans son sens appliqué aux voûtes* : « ligne d’intersection de deux voûtes en berceau* ».

Voir aussi : Voûte d’arêtes

Voûte en berceau – մեկ եզր է
Voûte d’arêtes – մեկ եզր է

Mrèn, égl. (années 630), chapelle-sacristie sud-est. Voûte avec arêtes diagonales.

Մրեն, եկ. (630-ական թթ.), hվ.-ալ. մատուռ-ավանդատուն։ Անկյունագծային թաղահատումներով թաղ։

 

 

Vagharchapat/Étchmiadzine,
égl. Ste-Hripsimé (617-années 620), chapelle-sacristie sud-est. Voûte avec arêtes axiales et quatre trompes d’angle.

Վաղարշապատ/Էջմիածին,
Ս. Հռիփսիմե եկ. (617 թ.-620-ական թթ.), հվ.-ալ. մատուռ-ավանդատուն: Առանցքային թաղահատումներով և չորս անկյունային փողակամարներով թաղ:

Թաղահատում

Երկու օրորոցաձև թաղերի* հատման գիծ:

Տե՛ս նաև Խաչվող թաղ

 

օրորոցաձև թաղ – մեկ եզր է
Խաչվող թաղ – մեկ եզր է

Assise

1. Dans un appareil* mural, rang horizontal de pierres de la même hauteur. La régularité des assises peut être rompue par l’ouverture de baies* (portes, fenêtres), ou par l’insertion d’éléments hétérogènes liés p.ex. à des restaurations.

2. On appelle parfois « assise » les fondations d’un édifice, ou encore les éléments sur lesquels s’appuie une superstructure, p.ex. la ceinture sur laquelle repose le tambour* d’une coupole*.

(1) Mrèn, égl. (années 630), angle nord-ouest. Les assises présentent une grande régularité. Au bas de la faç. ouest, les premières assises ont été systématiquement arrachées.
(Le monument se trouve à l’extrémité orientale de la Turquie.)

(1) Մրեն, եկ. (630-ական թթ.), hս.-ամ. անկյուն:
Ուշագրավ է քարաշարքերի մեծ կանոնավորությունը: Ամ. ճակատի ներքևի քարաշարքերը հետևողականորեն պոկվել են: (Հուշարձանը գտնվում է Թուրքիայի արևելյան ծայրին:)

Քարաշարք

1. Պատի շարվածքի* մեջ հորիզոնական շարք, որի քարերը նույն բարձրությունն ունեն: Քարաշարքերի համաչափությունը կարող է խախտվել որմնաբացվածքի* (դուռ, պատուհան) ավելացման կամ վերանորոգման ընթացքում այլ տարրերի կիրառման պատճառով:

2. Այն քարաշարքը, որի վրա հենվում է վերնակառույցը (օրինակ՝ այն գոտին, որի վրա նստում է գմբեթի* թմբուկը*) կարող է կոչվել նաև հենաշարք:

Assommoir

Ouverture ménagée dans le plancher d’une structure surmontant l’entrée d’un lieu fortifié (château*, fort*…) pour permettre aux défenseurs de jeter des projectiles sur les assaillants. S’observe sur quelques fortifications et tours du royaume d’Arménie en Cilicie.

İşa, Cilicie (XIIe-XIIIe s.), tour monastique.
Assommoir au-dessus de l’entrée.

Photo Maxime Goepp.

Իշա, Կիլիկիա (12-13-րդ դդ.), վանական աշտարակ: Մահաբեր բացվածք մուտքի գլխավերևում:
Լուս.՝ Մաքսիմ Գըփ:

Մահաբեր բացվածք

Պաշտպանական կառույցներում (դղյակ*, ամրոց*…) մուտքի գլխավերևում բացված անցք, որը թույլ է տալիս պաշտպաններին վերևից մահաբեր առարկաներ նետել հարձակվողների վրա: Այսպիսի բացվածքներ կարելի է հանդիպել Կիլիկիայի հայկական թագավորության որոշ ամրություններում և աշտարակներում:

Astragale (n. m.) (= Baguette)

Fine moulure* à profil
semi-circulaire (= fin boudin* ou tore*), p.ex., entre la base* d’une colonne* et son fût*.

Profils comparés de l’astragale et du boudin.

Zvartnots, cathédrale (milieu du VIIe s.), base de colonne. L’astragale parmi la succession de profils.

Զվարթնոց, մայր տաճար
(7-րդ դ. կեսեր), սյան խարիսխ: Գլանաձողը տրամատների շարքում:

Գլանաձող

Բարակ տրամատ*՝ կիսաշրջանի տեսքով (բարակ գլան*, բարակ գլանիկ), օրինակ` սյան* խարսխի* և բնի* միջև։

Գլանաձողի և գլանի համեմատական տրամատներ:

 

 

Autel

Le principe de l’autel destiné à la présentation des offrandes aux divinités existe depuis des temps reculés dans beaucoup de civilisations.

Dans la tradition chrétienne, notamment arménienne, l’autel a pris la forme d’une table de pierre placée au centre de l’abside*. Sur cette table sont posés les objets liturgiques et autour d’elle la messe est célébrée.

L’autel situé dans l’abside principale est appelé « maître-autel* », par opposition aux autels secondaires. Ceux-ci sont placés dans les absidioles* des chapelles-sacristies* flanquant l’abside et le bras ouest de l’église, ou encore dans des niches-absides* extérieures.

Le maître-autel est parfois surmonté d’un baldaquin* (ciborium).

Monastère de Nor Varagavank, église principale
Ste-Mère de Dieu (1224-1237), vue intérieure vers l’abside, maître-autel.

Նոր Վարագավանք, Ս. Աստվածածին գլխավոր եկ.
(1224-1237 թթ.), ներքին տեսքը դեպի խորան,
ավագ սեղան:

Monastère de Gochavank, église St-Grégoire (1231-1241).
Sur l’élévation dite bèm, une table d’autel médiévale récemment retrouvée. 

Գոշավանք, Ս. Գրիգոր եկ. (1231-1241 թթ.)։
Վերջերս գտնված միջնադարյան սեղան՝ բեմի վրա։

Սեղան

Վաղագույն ժամանակներից աստվածություններին ընծաներ նվիրաբերելու համար նախատեսված սեղանի սկզբունքը գոյություն ունի բազմաթիվ քաղաքակրթություններում:

Քրիստոնեական, այդ թվում՝ հայկական ավանդույթի մեջ, այդ սկզբունքն արտահայտվում է խորանի* կենտրոնում դրված քարե սեղանի ձևով: Սեղանի վրա դրվում են պաշտամունքային առարկաները, և դրա շուրջը մատուցվում է պատարագը։

Գլխավոր խորանում գտնվող սեղանը կոչվում է «ավագ սեղան*»՝ ի տարբերություն երկրորդական սեղանների, որ տեղադրված են եկեղեցու խորանին և արևմտյան թևին հարող մատուռ-ավանդատների* խորանիկներում* կամ արտաքին խորան-խորշերում*։

Ավագ սեղանի վերևում երբեմն ամպհովանի* կա։
Ավագ սեղան – մեկ եզր է

Autel du feu

Autel* placé au centre du pyrée* (temple du feu), destiné à la vénération du feu. Ce culte était très important dans la religion zoroastrienne (mazdéenne) de l’Iran antique et préislamique.
Les images conservées dans l’art et sur les monnaies sassanides (IIIe-VIIe s.) montrent que l’autel du feu avait la forme d’une colonne dressée sur un piédestal à deux ou trois gradins et coiffée d’un chapiteau. Sur ce dernier, le feu sacré était entretenu en permanence.

De tels autels, ainsi que les pyrées qui les abritaient, ont existé en Arménie dans l’Antiquité tardive, mais ne sont pas conservés. Ils ont peut-être inspiré certaines formes adoptées au début du christianisme, comme par exemple le piédestal* à gradins des monuments crucifères à colonne* ou à stèle quadrilatérale*.

Monuments crucifères à colonne – մեկ եզր է: Հղում անել դեպի Monument à colonne crucifère
Monuments crucifères [à colonne ou] à stèle quadrilatérale – նույնպես մեկ եզր է: Հղում անել դեպի Monument à stèle quadrilatérale crucifère.

Dinars d’or sassanides (fin du IIIe-IVe s.).
Au revers des monnaies est figuré un autel du feu, couronné d’un chapiteau hypertrophié qui porte le feu sacré.

D’après Splendeur des Sassanides 1993, p. 297, fig. 178, 179, p. 299, fig. 180, 182.

Սասանյան ոսկե դինարներ (3-րդ դ. վերջ – 4-րդ դ.): Դրամների հակառակ երեսին պատկերված է կրակարան (աչքի է ընկնում սրբազան կրակը կրող խոշոր խոյակը):
Ըստ Splendeur des Sassanides (1993 թ., էջ 297, նկ. 178, 179, էջ 299, նկ. 180, 182):

Կրակարան (Կրակի սեղան)

Ատրուշանի* (կրակատան) կենտրոնում տեղադրվող սեղան՝ նախատեսված կրակապաշտության համար: Այդ պաշտամունքը շատ կարևոր էր հին և նախամահմեդական Իրանի զրադաշտական (մազդեզական) կրոնում:
Սասանյան արվեստում և դրամների վրա պահպանված պատկերները (3-7-րդ դդ.) ցույց են տալիս, որ կրակարանը սյուն էր՝ կանգնած երկու կամ երեք աստիճան ունեցող պատվանդանի վրա և պսակված խոյակով: Վերջինիս վրա սրբազան կրակը մշտապես անշեջ էր պահվում:

Այդպիսի սեղաններ, ինչպես և դրանք պատսպարող ատրուշանները գոյություն են ունեցել ուշ անտիկ Հայաստանում, սակայն չեն պահպանվել: Դրանք գուցե նախօրինակ են ծառայել վաղքրիստոնեական որոշ տարրերի համար, ինչպիսիք են սյունով* կամ քառանիստ կոթողով* խաչակիր հուշարձանների* աստիճանավոր պատվանդանները*:

Սյունով խաչակիր հուշարձաններ – մեկ եզր է: «Սյունով»-ից հղում անել դեպի Խաչակիր սյունով հուշարձան:

Քառանիստ կոթողով խաչակիր հուշարձաններ նույնպես մեկ եզր է: Քառանիստ կոթողով-ից հղում անել դեպի Խաչակիր քառանիստ կոթողով հուշարձան:

Autocéphale

Relatif aux Églises qui ont leur propre patriarche et ne sont donc pas soumises à l’autorité d’un patriarche extérieur.

L’Église arménienne est autocéphale ; elle élit elle-même son patriarche, appelé catholicos*.

Ինքնագլուխ (անկախ, ինքնավար)

Բնորոշում է այն եկեղեցիները, որոնք ունեն իրենց հայրապետը, ուստի չեն ենթարկվում այլ հայրապետի իշխանությանը:

Հայ եկեղեցին ինքնագլուխ է, քանի որ ինքն է ընտրում իր հայրապետին՝ կաթողիկոսին*։

Axe sacré

Dans un édifice du culte chrétien, axe allant de l’ouest, où se trouve généralement l’entrée principale, vers l’est, où est obligatoirement l’abside* qui abrite le maître-autel*.

Cette orientation* est dictée par le lever du soleil à l’est et par la croyance que le Christ viendra de l’Orient, le jour du Jugement (Matthieu 24, 27). Mais, du fait des décalages entre les levers de soleil selon les saisons, il peut y avoir un certain écart entre l’axe longitudinal d’une église et l’est indiqué par la boussole.

Սրբազան առանցք

Քրիստոնեական պաշտամունքային կառույցում առանցք,
որն ուղղված է արևմուտքից (որտեղ սովորաբար գտնվում է գլխավոր մուտքը) դեպի արևելք (որտեղ անպայմանորեն գտնվում է ավագ սեղանն* ամփոփող խորանը*)։

Այս կողմնորոշումը* պայմանավորված է նրանով,
որ արևելքից է ծագում արևը, և, ըստ քրիստոնեական հավատալիքի` արևելքից գալու է Քրիստոսը դատաստանի օրը (Մատթեոս 24. 27)։ Սակայն, կախված տարվա տարբեր եղանակներին արևի ծագման դիրքից՝ եկեղեցու երկայնական առանցքը երբեմն կարող է հստակորեն չհամընկնել կողմնացույցի նշած արևելքի հետ։